BLANKSPOT. ՆՈՐ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԸ ՀԱՏՈՒԿ ՊԱՏԿԵՐԱՑՈՒՄ ԵՆ ՏԱԼԻՍ, ԹԵ ԻՆՉՊԵՍ ԵՆ ԸՆԹԱՑԵԼ ԲԱՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻՑ ՀԵՏՈ
Շվեդական Blankspot պորտալին տրամադրության տակ են հայտնվել փաստաթղթեր, որոնք եզակի պատկերացում են տալիս այն մասին, թե ինչպես են անցկացվել բանակցությունները Լեռնային Ղարաբաղում 44-օրյա պատերազմից հետո՝ ԵԱՀԿ նախագահ Անն Լինդի օրոք: Ի թիվս այլ բաների, դրանք ցույց են տալիս, որ հավելյալ ռեսուրսների հատկացումը խաղաղության համաձայնագրի ձեռքբերման համար առաջնահերթություն չի եղել։
Ավելի վաղ պորտալը գրել էր Ադրբեջանից գումարներ ստացող ISDP հետազոտական ինստիտուտի հետ Շվեդիայի արտաքին գործերի նախարարության համագործակցության մասին։ Այս համագործակցությունը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ ԱԳ նախարար Անն Լինդը 2021 թվականին զբաղեցրեց ԵԱՀԿ նախագահի պաշտոնը և պատասխանատու էր 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև խաղաղ բանակցություններ նախաձեռնելու համար։
Blankspot-ը ծանոթացել է հանրությանը հասանելի փաստաթղթերին, որոնք արտացոլում են Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև նախնական խաղաղ բանակցությունները:
Փաստաթղթերի մոտ 75-80 տոկոսը գաղտնի է, իսկ մնացածը խմբագրվել են ԱԳՆ-ում գաղտնիությունը ստուգելուց հետո։ Չնայած դրան, փաստաթղթերը վկայում են ինտենսիվ բանակցությունների և Շվեդիայի արտաքին գործերի նախարար Անն Լինդեի ներկայության մասին՝ պատերազմող կողմերի միջև նախնական խաղաղ բանակցություններում:
Միաժամանակ արտաքին գործերի նախարարությունը գումար է տվել ISDP գիտահետազոտական ինստիտուտին, որը հեռուն գնացող կապեր ունի Ադրբեջանի հետ։
ԱԳՆ ռեգիստրին ուղարկված դոսյեում Blankspot-ը պահանջել է ԱԳՆ պաշտոնյաների և Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև ողջ նամակագրությունը՝ ԵԱՀԿ նախագահության ուղեկցող հավելվածներով, ինչպես նաև նամակագրություն Մինսկի խմբի նախագահող երկրների (Ռուսաստան, Ֆրանսիա և Միացյալ Նահանգներ) հետ:
Ի պատասխան՝ Blankspot-ը ստացել է 6 փաստաթուղթ.
1. Էլեկտրոնային փոստով 2020 թվականի նոյեմբերի 2-ին նամակագրություն Մինսկի խմբի ամերիկյան պատվիրակության հետ՝ հրադադարի մասին հայտարարության ստորագրումից մեկ շաբաթ առաջ։
2. 2020 թվականի նոյեմբերի 12-ին Մինսկի խմբից ճեպազրույց Անն Լինդի համար՝ հրադադարից երեք օր անց։
3. Ադրբեջանում 2020 թվականի նոյեմբերի 11-ին Շվեդիայի դեսպանի ճեպազրույցը արտաքին գործերի նախարարությունում։ Սա ԵԱՀԿ-ում Շվեդիայի նախագահությունից առաջ է եղել։
4. Անն Լինդի 2021 թվականի մարտի 14-15-ը Ադրբեջան կատարած այցի ամփոփում, երբ ԵԱՀԿ-ն պետք է նախաձեռներ խաղաղ բանակցություններ։
5. Նույն նպատակով 2021 թվականի մարտի 16-ին Հայաստան Անն Լինդի կատարած այցի ամփոփում։
6. Հայաստանի և Ադրբեջանի դեսպանների հետ խաղաղ բանակցությունների շարունակության վերաբերյալ Անն Լինդի 2021 թվականի մայիսի 13-ի բանակցությունների ամփոփում։
Մի խոսքով, փաստաթղթերը վկայում են պատերազմող կողմերի և ԵԱՀԿ-ի միջև վստահության խնդիրների, ինչպես նաև տարբեր տեսակետների մասին այնպիսի կարևոր հարցերի շուրջ, ինչպիսին է հայ ռազմագերիների կարգավիճակը: Տվյալները ցույց են տալիս նաև, որ ԵԱՀԿ-ն Ռուսաստանի ներկայությունը Լեռնային Ղարաբաղում համարում է համահունչ 2009 թվականի խաղաղ բանակցություններին (Մադրիդյան սկզբունքներ):
Բացի այդ, փաստաթղթերը ծառայում են որպես ժամանակացույց, թե ինչպես են զարգացել նախնական խաղաղ բանակցությունները ԵԱՀԿ շրջանակներում:
Պատերազմի վերջին փուլին վերաբերող առաջին փաստաթղթում (2020 թվականի նոյեմբերի 2) նշվում է, որ Շվեդիան բանակցություններ է սկսել Մինսկի խմբի համանախագահների (Ֆրանսիա, Ռուսաստան և ԱՄՆ) և ԵԱՀԿ նախագահի անձնական ներկայացուցիչ Անջեյ Կասպրշիկի հետ։ Վերջինս ԵԱՀԿ նախագահության ընթացքում հանդես է եկել որպես Անն Լինդի ամենամոտ խորհրդական։
Նամակագրությունից երևում է, որ ամերիկացի համանախագահ Էնդրյու Շոֆերը ցանկացել է համոզվել, որ Շվեդիայի նախագահության ժամանակ Անն Լինդը հավատարիմ կմնա նույն գծին, ինչ Մինսկի խումբը մինչ այդ պահը։
Ի թիվս այլ հարցերի, բարձրացվել է ռուսականի փոխարեն սկանդինավյան խաղաղապահ ուժերի հարցը։ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահն ընդգծել է, որ Ռուսաստանը նախատեսում է տեղակայել սեփական խաղաղապահ զորակազմը։ Միացյալ Նահանգները նախընտրել է այլընտրանքներ գտնել կամ գոնե երկարաժամկետ հեռանկարում դրանք առաջարկել:
Թվում է նաև, որ Միացյալ Նահանգները հիասթափված է եղել, որ պատերազմի ընթացքում հրադադարի երեք նախորդ փորձերն արագորեն ձախողվել են: ԱՄՆ պատվիրակը նշում է, որ իրենց կարծիքով, Հայաստանը ցանկանում է անհապաղ հրադադար հումանիտար գործողությունների համար, մինչդեռ ադրբեջանական կողմը չի ցանկանում հրադադար, քանի դեռ չի կնքվել «էական բանակցությունների» փաթեթային համաձայնագիրը։
ԱՄՆ պատվիրակը նաև «ծիծաղաշարժ» է անվանել հրադադարի շուրջ բանակցությունները շարունակելը, երբ պատերազմող կողմերը չեն կատարել այն, ինչ արդեն պայմանավորվել են։
Բացի այդ, թվում է, որ պատերազմող երկու կողմերն էլ ցանկանում էին ավելացնել խաղաղ բանակցություններում ԵԱՀԿ-ի ջանքերի բյուջեն՝ վստահության ամրապնդմանն ուղղված ավելի շատ միջոցներ ձեռնարկելու համար: Շվեդիայի ներկայացուցիչը մերժել է խնդրանքը։
Վերջապես, Կասպրշիկը քննադատում է երկու կողմերին էլ, որ չեն վախենում այն փաստից, որ պատերազմը սպառնալիքի տակ է դնում «ԵԱՀԿ-ի գոյությունը»։
Նոյեմբերի 12-ին՝ Ռուսաստանի օգնությամբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հրադադարի մասին համաձայնագրի ստորագրումից երեք օր անց, Անն Լինդը ճեպազրույց է խնդրել Մինսկի խմբից։
Ամերիկացի համանախագահը ճեպազրույցում ասել է, որ անօգուտ է կողմերի միջև խաղաղ բանակցություններ սկսել, քանի դեռ նրանք «իրոք» պատրաստ չեն գնալ այդ քայլին։ Զարմանալիորեն նշվում է նաև, որ կողմերն ունեն մի քանի ընդհանուր կետեր, թեև այդ կետերը գաղտնի են։
Փաստաթղթում նշվում է, որ ռուսական խաղաղապահ ուժերի տեղակայումը համապատասխանում է 2009 թվականին ԵԱՀԿ-ի շրջանակներում համաձայնեցված Մադրիդյան սկզբունքներին։ Կետերից մեկն այն է եղել, որ Լեռնային Ղարաբաղը հսկվելու է միջազգային զորքերի կողմից՝ մինչև տարածաշրջանի կարգավիճակի վերաբերյալ հանրաքվեի անցկացումը։
Փաստաթղթում ասվում է, որ սկանդինավյան խաղաղապահ ուժերի գաղափարից հրաժարվել են։ Դա հիմնականում պայմանավորված է նրանով, որ, ինչպես նշում է Անն Լինդը, «Շվեդիան չեզոք չէ, այն ոչ դաշնակցային է»։ Բացի այդ, ավելացնում է նա, «մենք պետք է ուշադիր քննարկենք ապագա ցանկացած խնդրանք՝ գործընթաց, որը ժամանակ է պահանջում»:
Ընդգծվում է, որ Անն Լինդի՝ որպես ԵԱՀԿ նախագահ, դերը մասնակից պետությունների հետ դաշտային ներկայության իրականացումը համակարգելն է և խաղաղ բանակցություններ սկսելը։
Նոյեմբերի 25-ի էլեկտրոնային նամակագրությունը, որում Ադրբեջանում Շվեդիայի դեսպան Քրիստիան Կամիլը նկարագրում է իր նախապատրաստական հանդիպումները, գրեթե ամբողջությամբ գաղտնի են: Պարզ է միայն, որ նա հանդիպել է նախագահ Իլհամ Ալիևի տիկին և փոխնախագահ Մեհրիբան Ալիևայի օգնականի հետ։ Սա վկայում է այն մասին, որ Ադրբեջանին հետաքրքրում է, թե ինչպիսին կլինի Շվեդիայի դիրքորոշումը ԵԱՀԿ-ում իր առաջիկա նախագահության ընթացքում։
Ավելի ամբողջական են Ադրբեջանի մարտի 14-15-ի և Հայաստանի մարտի 16-ի հայտարարությունները։ Նախորդ փաստաթղթերը ցույց էին տալիս, որ ԵԱՀԿ-ն չի պատրաստվում հանդիպել կողմերի հետ, քանի դեռ նրանք անկեղծորեն շահագրգռված չեն բանակցություններով, և Անն Լինդի այցերը երկրներ հանգեցրել են պատերազմից հետո առաջին նման բարձր մակարդակի բանակցություններին:
Անն Լինդը հանդիպել է երկու երկրների բարձրագույն ղեկավարության և արտաքին գործերի նախարարների հետ։
Ադրբեջանում Իլհամ Ալիևի հետ հանդիպումն անցել է «լավ տրամադրությամբ», գրում է դեսպան Քրիստիան Քամիլը։ Տեքստի մեծ մասը գաղտնի է, սակայն Անն Լինդը շեշտում է, որ Մինսկի խմբի ձևաչափը հարմար է խաղաղության ջանքերին «աջակցելու» համար։
Բացի այդ, Անն Լինդն անդրադարձել է ռազմագերիների հանդեպ վերաբերմունքի խնդրին, որը հետպատերազմյան շրջանի ամենասուր խնդիրներից էր։
Պատերազմից կարճ ժամանակ անց Հայաստանը Ադրբեջանին է հանձնել բոլոր ռազմագերիներին, իսկ մինչև 200 հայ մնացել է ադրբեջանական գերության մեջ։ Մի քանի իրավապաշտպան կազմակերպություններ, այդ թվում՝ Human Rights Watch-ը, մեղադրում են Ադրբեջանին ռազմագերիների հետ կապված կանոնները չկատարելու մեջ։ Իլհամ Ալիևի հետ հանդիպմանը Անն Լինդն ընդգծում է միջազգային իրավունքի համաձայն նրանց վերադարձի կարևորությունը։
Փաստաթղթերում նշվում է նաև, որ հաջորդ օրը Ադրբեջանի արտգործնախարար Ջեյհուն Բայրամովի հետ հետագա ասուլիսում Անն Լինդը կրկին բարձրացրել է հարցը, սակայն Բայրամովը ելույթ է ունեցել և հայտարարել, որ հայերը գերի են ընկել նոյեմբերի 10-ից հետո, ուստի նրանք չեն համարվում գերիներ։
Այն, թե ինչպես է Իլհամ Ալիևը քննարկել այս հարցը Անն Լինդի հետ զրույցում, գաղտնի է։ Ալիևների և Էրդողանների զրույցի տեսագրությունից, սակայն, հայտնի է դարձել, որ ռազմագերիները լավ հաղթաթուղթ են համարվում Հայաստանի դեմ։
Այդ ժամանակվանից ի վեր մի քանի ռազմագերիների փոխանակում է տեղի ունեցել՝ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանին ականապատ դաշտերի քարտեզ տրամադրելու դիմաց։
Այդ ժամանակվանից Անն Լինդը, ինչպես և Կարմիր Խաչի միջազգային կոմիտեն, ռազմագերիներին անվանում են «կալանավորվածներ»: Սակայն Կարմիր Խաչը նշել է, որ գերիների կարգավիճակը պետք է լուծվի Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև և ինքը պատրաստ է ապահովել անվտանգ փոխանցումը։ «Կալանավորվածի» և «ռազմագերիի» կարգավիճակի տարբերությունն այն է, թե արդյոք պահվողը ենթարկվում է Ժնևյան կոնվենցիաների դրույթներին:
Մարտի 16-ի հայաստանյան հանդիպումների փաստաթղթերից երևում է, որ Անն Լինդը, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի, այնուհետև արտգործնախարար Արա Այվազյանի հետ հանդիպումներից բացի, կարճատև ոչ պաշտոնական և ոչ փաստաթղթավորված հանդիպում է ունեցել նաև Ստեփանակերտի ներկայացուցիչների հետ։
Արտաքին գործերի նախարարի հետ զրույցում ընդգծվել է հավելյալ ռեսուրսների ավելացման կարևորությունը խաղաղ բանակցություններին, որը նույնպես հայտարարվել է 2020 թվականի նոյեմբերի 2-ին, ապա մերժվել Շվեդիայի պատվիրակության կողմից։ Այվազյանը նաև ընդգծել է լայնամասշտաբ պատերազմի վերսկսման մտավախությունը, որը կարող է հանգեցնել հայերի նոր ցեղասպանության։
Փաշինյանի հետ զրույցում նա կրկին բարձրացրել է ռազմագերիների հարցը, ինչպես նաև հույս հայտնել, որ ԵԱՀԿ-ում Շվեդիայի նախագահությունը կնպաստի հակամարտության վերջնական կարգավորմանը՝ հաշվի առնելով ԼՂ կարգավիճակը։
Այվազյանը նաև մտահոգություն է հայտնել, որ Բաքվի կողմից գրավված ընդարձակ տարածքներում հայկական մշակութային ժառանգությունը Ադրբեջանի կողմից սպառնալիքի տակ է գտնվում։
Ինչպես հաղորդում է Blankspot-ը, այդ մտավախություններն իրականություն են դարձել 2022 թվականի փետրվարին։ Եվ դա չնայած այն հանգամանքին, որ հարցը բարձրացվել է Հաագայի միջազգային դատարանում։
Ի վերջո, Անն Լինդը ընդգծել է, որ խաղաղության վերջնական համաձայնագիրը Շվեդիայի առաջնահերթությունը չի եղել ԵԱՀԿ նախագահության ընթացքում, այլ ավելի շուտ արձանագրել է, որ հրադադարի մասին համաձայնագիրը պահպանվում է:
Ահա թե ինչ է գրված փաստաթղթերում. «Հիշատակվեցին նախագահության շրջանակներում Շվեդիայի առաջնահերթությունները։ Հրադադարի համաձայնագիրը միայն այդպիսին էր, ոչ վերջնական խաղաղության պայմանագիր։ Այստեղ ԵԱՀԿ-ն կարող է իր ներդրումն ունենալ՝ հետագա ջանքեր գործադրելով հակամարտության կարգավորման ուղղությամբ»:
2021 թվականի մայիսի 13-ի վերջին փաստաթղթում ասվում է, որ Լինդը կոչ է արել համապատասխան հանդիպումներ անցկացնել Հայաստանի և Ադրբեջանի արտգործնախարարների հետ։ Պատճառը Հայաստանի կողմից մայիսի 12-ին Սյունիքի մարզ ներխուժելու մեջ Ադրբեջանին մեղադրելու մասին լուրերն են։
Մինչ Հայաստանի արտգործնախարարը ընդգծում է, որ համաշխարհային հանրությունը հեռու մնա Ադրբեջանի գործողություններից, Ադրբեջանի արտգործնախարարը պնդում է, որ 2020 թվականի պատերազմից հետո սահմանները հստակ չեն։
Blankspot-ը ԱԳՆ-ին հարցրել է ԵԱՀԿ-ում նախագահության ընթացքում առաջնահերթությունների մասին։ Մամուլի քարտուղար Անն Լինդին ուղղված էլեկտրոնային նամակում նշվում են տեղեկություններ, որ բյուջեն չի փոխվել՝ չնայած պատերազմին, և որ Լինդը Հայաստան այցի ժամանակ հայտարարել է, թե հրադադարը առաջնահերթ է խաղաղության համաձայնագրից:
Արտաքին գործերի նախարարությունը պատասխանել է հետևյալ կերպ. «Շվեդիան և ԵՄ-ն ողջունել են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հրադադարը, քանի որ այն վերջ է դրել ռազմական գործողություններին։ Սակայն հրադադարը միայն առաջին քայլն է եղել դեպի խաղաղ համաձայնագիր։ Շվեդիայի նախագահության ընթացքում խաղաղության համաձայնագրի հետագա քայլերի ուղղությամբ կողմերի աշխատանքը առաջնահերթ խնդիր է եղել։ Բազմաթիվ զոհվածների և մարդկային մեծ տառապանքների հետ կապված զինված հակամարտությունից անմիջապես հետո դա ծանր աշխատանք է եղել: Մինսկի խումբը և նախագահի անձնական ներկայացուցիչը ջանքեր են գործադրել գործընթացն առաջ տանելու համար»։