News Arab. ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ, ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ և ՊԱԿԻՍՏԱՆԻ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԵՌԱՆԿՅՈՒՆԻՆ

Ադրբեջանը, Պակիստանը և Թուրքիան ամուր եռակողմ հարաբերություններ են պահպանում, որոնք գնալով ավելի կարևոր են դառնում բոլոր երեք երկրների անվտանգության, տնտեսական և դիվանագիտական շահերի համար, գրում է News Arab-ը։

Այս գործընկերությունն էլ ավելի ակնհայտ դարձավ այն բանից հետո, երբ Թուրքիան և Պակիստանը Ադրբեջանի կողմից մասնակցեցին 2020 թվականի Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմին։ Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի, նախագահ Իլհամ Ալիևի և վարչապետ Իմրան Խանի ղեկավարությամբ երեք երկրների միջև ամուր եռակողմ հարաբերությունները շարունակում են խորանալ։

Այս երեք երկրների միջև խորը կապերը նորություն չեն։ Թուրքիան և Պակիստանը երկկողմ հարաբերությունների հարուստ պատմություն ունեն, որոնք նախորդել են վերջինիս կողմից 1947 թվականին անկախության ձեռքբերմանը։ 30 տարի առաջ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Թուրքիան և Պակիստանը առաջին երկու երկրներն էին, որոնք ճանաչեցին Ադրբեջանը որպես նորանկախ ազգային պետություն։

Նորագույն պատմության մեջ Էրդողանն իր նախագահության ընթացքում ավելի քան 20 անգամ այցելել է Ադրբեջան։ Անկարայի և Բաքվի միջև հարաբերությունների աստիճանն ընդգծվում է «մեկ ազգ, երկու պետություն» արտահայտությունը, որը շատ թուրքեր և ադրբեջանցիներ օգտագործում են իրենց հարաբերությունները բնութագրելու համար։

Այս եռակողմ հարաբերություններում կարևոր ռազմական հարթություն կա: 2016-2019 թվականներին Թուրքիան մեծությամբ չորրորդը դարձավ Պակիստան զենք ներմուծողների շարքում (առաջ անցնելով ԱՄՆ-ից), իսկ Պակիստանը դարձավ Թուրքիայի երրորդ խոշորագույն զենքի արտահանման շուկան։ Թուրքական ռազմական տեխնոլոգիաները փոխանցվում և վաճառվում են, այդ թվում՝ անօդաչու թռչող սարքերի մասեր, ռազմածովային նավեր և ռումբեր։ Հիմնական պատճառներից մեկը, թե ինչու է Պակիստանը Թուրքիային դիտարկում որպես մշտական զենքի վաճառող, այն է, որ Իսլամաբադը ցանկանում է խուսափել Չինաստանից և Արևմուտքից չափազանց կախվածությունից:

Բայց հարաբերությունները միակողմանի չեն։ Թուրքիան դիմել է Պակիստանին՝ հրթիռների և կործանիչների համատեղ մշակման հույսով այն բանից հետո, երբ Վաշինգտոնը դադարեցրել է այդ տեխնոլոգիաների փոխանցումը Անկարային՝ ռուսական С-400 հակաօդային պաշտպանության համակարգեր ձեռք բերելուց հետո: Բացի այդ, մեկ տարի առաջ Բարձր մակարդակի երկխոսության խմբի հանդիպման ժամանակ երկու երկրների պաշտոնյաները քննարկել են Իսլամաբադի կողմից Թուրքիայի միջուկային ծրագրին վարկային աջակցություն տրամադրելու հարցը։

Վերջին տարիներին Անկարայի վաճառքներն Ադրբեջանին կտրուկ աճել են: Փաստորեն, 2020 թվականին Թուրքիայի ռազմական արտահանումը Բաքու աճել է վեց անգամ։ Անցած տարի Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի մեկնարկից մեկ ամիս առաջ թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի և այլ զինատեսակների վաճառքը հասել է 77 միլիոն դոլարի։

Ադրբեջանը նույնպես 2000-ականների կեսերից կարևոր մարդասիրական դեր է խաղացել Պակիստանում՝ հիմնականում Հեյդար Ալիևի հիմնադրամի միջոցով։ Ադրբեջանի կողմից Պակիստանին նման օգնություն հիմնականում տրամադրվել է կրթության, էկոլոգիայի և առողջապահության ոլորտներում։

2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմից հետո Անկարան, Բաքուն և Իսլամաբադը քայլեր են ձեռնարկել եռակողմ հարաբերությունների հետագա զարգացման համար։ 2021 թվականի հուլիսին Թուրքիայի խորհրդարանի նախագահ Մուստաֆա Շենթոփը իրենց պակիստանցի և ադրբեջանցի գործընկերներ Ասադ Կայզերի և Սահիբա Գաֆարովայի հետ Ադրբեջանի մայրաքաղաքում եռակողմ հանդիպումից հետո ստորագրեցին Բաքվի հռչակագիրը։ Այս հռչակագիրը ընդգծում է երեք երկրների հանձնառությունը՝ խթանելու համագործակցությունը մշակութային կապերի, փոխադարձ հարգանքի և աճող վստահության միջոցով՝ շեշտը դնելով խաղաղության և կայունության խթանման անհրաժեշտության վրա։

2021 թվականի սեպտեմբերին Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Պակիստանի զինվորականները Բաքվում «Երեք եղբայրներ - 2021» անվանումով ութօրյա համատեղ զորավարժություն են անցկացրել։ Պաշտոնապես նպատակը եղել է երեք երկրների միջև առկա կապերի ամրապնդումն ու ահաբեկչության դեմ պայքարի նոր ուղիներ որոնելը։

Սակայն «Երեք եղբայրներ-2021»-ը մեծացրել է լարվածությունը Ադրբեջանի և Իրանի միջև, քանի որ Թեհրանի պաշտոնյաները եռակողմ զորավարժությունները ընկալել են որպես սպառնալիք Իսլամական Հանրապետության համար: Թեև Իրանի կառավարությունը լիովին գիտակցում է, թե որքան մոտ են Թուրքիան և Ադրբեջանը, հենց Պակիստանի միջամտությունն է անհանգստացրել իրանցի պաշտոնատար անձանց:

Կարելի է վստահորեն ենթադրել, որ 2020 թվականի պատերազմից հետո Բաքվի հաղթանակի աշխարհաքաղաքական հետևանքների վերաբերյալ Իրանի մտահոգությունը կաճի, հատկապես որպես Հայաստանի պատմական դաշնակից, ինչը Թեհրանին ինչ-որ չափով կստիպի նյարդայնանալ իր տարածքի մոտ նման եռակողմ զորավարժություններից:

Ադրբեջանը, Թուրքիան և Պակիստանը տեղակայված են հին առևտրային միջանցքների երկայնքով։ Ինչպես Չինաստանն իր հավակնոտ «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» նախաձեռնությամբ, այս երեք երկրներն էլ ձգտում են վերակենդանացնել հնագույն երթուղիները՝ նպատակ ունենալով ստեղծել նոր աշխատատեղեր և բարելավել ադրբեջանցիների, թուրքերի և պակիստանցիների կյանքի որակը:

Այս տարվա ընթացքում Անկարայի, Բաքվի և Իսլամաբադի պաշտոնատար անձինք քննարկել են առևտրի, ներդրումների, տրանսպորտի, զբոսաշրջության, բանկային և այլն ոլորտներում առկա համագործակցությունն ակտիվացնելու ուղիները։ Հունվարին երեք երկրների բարձրաստիճան դիվանագետները ստորագրել են «Իսլամաբադի հռչակագիրը», որն ուղղված է նման կապերի խորացմանը։

Այս պահին այս երկրների տնտեսական հարաբերությունների զարգացման հնարավորություններից մեկը կապված է Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շրջակայքում տիրող իրավիճակի հետ։ Թեև իրանական ընկերությունները հույս ունեին անցյալ տարվա պատերազմից հետո ավերված ենթակառուցվածքները վերականգնելու պայմանագրեր ձեռք բերել, պայմանագրերը առայժմ թուրքերի և պակիստանցիների ձեռքին են, ինչը հակասությունների աղբյուր է Բաքվի և Թեհրանի միջև:

Այս եռակողմ հարաբերությունները ըմբռնելու տեսակետից խոսքը միայն ռազմական համագործակցության, զենքի վաճառքի, առևտրի և տնտեսության մասին չէ։ Անկարայի, Բաքվի և Իսլամաբադի եռակողմ հարաբերություններում կարևոր են նաև դիվանագիտությունն ու փափուկ ուժը։

Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Պակիստանի միջև եռակողմ հարաբերությունները երաշխավորում են, որ այդ երկրներից ոչ մեկը դիվանագիտորեն մեկուսացված չի մնա միջազգային ասպարեզում, երբ բանը հասնի հարևան պետությունների հետ նրանց պայքարին։ Անցած տարիների ընթացքում սա բազմիցս ի ցույց է դրվել։

Ե՛վ Անկարան, ե՛վւ Իսլամաբադը պաշտպանում են Ադրբեջանի դիրքորոշումը Լեռնային Ղարաբաղի հարցում։ Պակիստանի կողմից Բաքվին այս հարցում պաշտպանելը հանգեցրել է նրան, որ արևմտաասիական այս երկիրը դարձել է աշխարհի միակ պետությունը, որը չի ճանաչում Հայաստանի անկախությունը։

Անցյալ տարվա պատերազմում Բաքուն շահեց ռազմական տեխնոլոգիաներից, որոնք ներմուծվել էին Պակիստանից: Իհարկե, Թուրքիան այն օտարերկրյա տերություն էր, որն ամենակարևոր նշանակությունն ուներ այդ 44-օրյա պատերազմում։ Թուրքական Bayraktar TB-2 անօդաչու թռչող սարքերը և Անկարայի աջակցության այլ ձևերը մեծապես նպաստեցին նրան, որ Ադրբեջանն առաջին տեղում հայտնվեց:

Այն բանից հետո, երբ Հնդկաստանի կառավարությունը վերացրեց 370-րդ հոդվածը, Պակիստանի դիրքորոշումը Քաշմիրի վերաբերյալ ջերմ աջակցություն ստացավ ինչպես Թուրքիայի, այնպես էլ Ադրբեջանի կողմից: Այս փաստը զգալի լարվածության հանգեցրեց մի կողմից Նյու Դելիի, մյուս կողմից Անկարայի ու Բաքվի միջև։ Նախագահ Էրդողանը 2020 թվականի սեպտեմբերին ելույթ ունեցավ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայում՝ ուշադրություն հրավիրելով Քաշմիրի վրա և այն անվանելով «կենսաթրթիռ հարց» մեկ տարի անց այն բանից, երբ Հնդկաստանի կառավարությունը դադարեցրեց Քաշմիրի հարաբերական ինքնավարությունը:

«Նույնիսկ եթե Ադրբեջանը վճռական ձայն չունի համաշխարհային քաղաքականության մեջ, Քաշմիրի վերաբերյալ նրա դիրքորոշումը անհանգստացնում է Նյու Դելիին»,- ասել է Իսլամաբադում Քաղաքական հետազոտությունների ինստիտուտ-վերլուծական կենտրոնի ղեկավար Խալիդ Ռահմանը:

2019 թվականի հոկտեմբերին թուրք զինվորականները «Խաղաղության աղբյուր» գործողության ընթացքում հարձակվել էին Սիրիայի հյուսիսում գտնվող Քրդական ինքնապաշտպանության ուժերի (YPG) վրա։ Չնայած աշխարհի տարբեր երկրների կառավարությունների (բացառությամբ Հունգարիայի և Կատարի) երկար ցուցակին, որոնք դատապարտել են Անկարայի գործողությունները YPG-ի դեմ, Ադրբեջանն ու Պակիստանն իրենց աջակցությունն են ցուցաբերել Անկարային:

Ճիշտ այդպես երկար տարիներ Բաքուն և Իսլամաբադը պաշտպանել են Անկարայի դիրքորոշումը Կիպրոսի հարցում՝ չնայած միջազգային հանրության հակազդեցությանը: 2021 թվականի օգոստոսին Պակիստանի նախագահ Արիֆ Ալվին ելույթ ունեցավ Թուրքիայում տեղի ունեցած արարողության ժամանակ՝ նվիրված MILGEM դասի կորվետի գործարկմանը, որը կառուցվել էր թուրքերի կողմից Պակիստանի համար: Ալվին իր երկրի աջակցությունը հայտնեց «Հյուսիսային Կիպրոսի թուրքական հանրապետությանը»՝ հայտարարելով, որ Պակիստանը «մեկ միասնություն է» «ՀԿԹՀ»-ի հետ։ «Մենք ամբողջ սրտով միասնական ենք թուրք ժողովրդի հետ»,- ասաց Պակիստանի նախագահը։

Թուրքիայի հետ Ադրբեջանի սերտ դաշինքը Բաքվի արտաքին քաղաքականության օրակարգի հայտնի հենասյունն է, մինչդեռ Թուրքիային սահմանակից նախկին խորհրդային հանրապետությունը չափազանց կարևոր է աշխարհաքաղաքական և տնտեսական ազդեցությունը դեպի արևելք դեպի Կասպից ծով և Կենտրոնական Ասիա տարածելու Անկարայի կարողության համար: Այնուամենայնիվ, և՛ Անկարան, և՛ Բաքուն ակնհայտորեն ցանկանում են Պակիստանը ներառել իրենց պաշտպանական համակարգում։

«Պակիստանը Ադրբեջանը դիտարկում է որպես իր պաշտպանական տեխնիկայի, հիմնականում JF17 Thunder կործանիչների ևս մեկ հեռանկարային շուկա»,- The New Arab-ին ասել է ԱՄՆ պաշտպանության և անվտանգության թագավորական ինստիտուտի գիտաշխատող Ումար Քարիմը:

«Քանի որ Ադրբեջանն ունի անհրաժեշտ ռեսուրսներ և կցանկանար դիվերսիֆիկացնել իր սպառազինությունը՝ Ռուսաստանից իր կախվածությունը նվազեցնելու համար, Պակիստանը և Թուրքիան, բնականաբար, շատ շահավետ այլընտրանքներ են։ Այսպիսով, Ադրբեջանը կարող է Պակիստանի ռազմական տեխնիկայի գնորդ դառնալ, ինչպես Նիգերիան կամ Արգենտինան»։

Բացի այդ, կան հատուկ առավելություններ, որոնք բխում են մի երկրի հետ դաշինքից, որը պատկանում է միջուկային զենք ունեցող ինը պետությունների ակումբին և մեղմ ուժի ազդեցություն ունի իսլամական աշխարհի որոշ հատվածներում: «Բաքուն հիմնականում հենվում է Պակիստանի դիվանագիտական հզորության վրա»,- TNA-ին տված հարցազրույցում բացատրել է TRT World-ից Թուրան Գաֆարլին:

Պակիստանի ուժն ու ազդեցությունը մահմեդական երկրների շրջանում մեծ առավելություն է»։ Գաֆարլին նաև բացատրել է, որ «միջուկային հզորություն ունենալը [մի կողմից] հսկայական առավելություն է տալիս, ուստի Պակիստանը կշարունակի մեծ բաժնետոմս լինել Ադրբեջանի համար, հատկապես հաշվի առնելով, որ նա 250 միլիոնանոց բնակչություն ունի»։

Ադրբեջանը, Թուրքիան և Պակիստանը չեն կարող ուղղակիորեն դիմակայել նույն սպառնալիքներին։ Բայց նրանք կապում է մշակույթը, պատմությունը և ռազմական, տնտեսական ու էներգետիկ ոլորտներում եռակողմ համագործակցությունը նոր բարձունքների հասցնելու վճռականությունը: Ինչպես կոշտ ուժի, այնպես էլ փափուկ ուժի առումով կան բազմաթիվ ընդհանուր պատճառներ և ընդհանուր տեսակետներ, որոնք միավորում են այս երեք պետություններին։

Պակիստանի առջև ծառացած ամենամեծ խնդիրներից մեկը քաոսի սպառնալիքն է, ինչպես նաև փախստականների նոր հոսքերը, որոնք հորդում են Աֆղանստանից: Մեծ է հավանականությունը, որ Իսլամաբադը կդիմի Անկարային և Բաքվին, երբ բանը հասնի Պակիստանի ազգային շահերը պաշտպանելուն՝ կապված թալիբների իշխանության վերադառնալուց հետո Աֆղանստանում անորոշ իրավիճակի հետ:

Անկարա-Բաքու-Իսլամաբադ գործընկերությունը մեծ Եվրասիայում նոր իրողություններ ստեղծելու հավակնոտ նպատակ ունի, ինչը կարող է առաջ մղել բոլոր երեք երկրների ազգային շահերը: Առաջ շարժվելով՝ կարևոր կլինի ուսումնասիրել, թե որքանով կարող են այլ տերությունները (Իրան, Տաջիկստան, Ռուսաստան, Կատար և այլն) այս եռակողմ գործընկերության խորացումը համարել շահավետ և/կամ սպառնացող իրենց շահերին։ Մնում է տեսնել նաև, թե արդյոք այդ երկրներից որևէ մեկը կմիանա համագործակցության այս առանցքին։

Պարզ է, որ Ադրբեջանն ու Պակիստանը աճող Թուրքիային դիտարկում են որպես դրական գործոն՝ իրենց արտաքին քաղաքական շահերի համար: Ռուսաստանի և Չինաստանի հետ ԱՄՆ-ի հավասարակշռման աշխարհառազմավարական խաղում խրված մնալու փոխարեն Անկարայի հետ ավելի խորը գործընկերությունը կարող է ավելի շատ հնարավորություններ տալ Բաքվին և Իսլամաբադին:

News.am