ՉԵՌՆՈԲԻԼԻ ԱԷԿ-Ի ՎԹԱՐԻ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐԻ ՀԱՅ ԼԻԿՎԻԴԱՏՈՐՆԵՐԸ. 39 ՏԱՐԻ ԱՆՑ

Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի վթարից անցել է 39 տարի։ Վթարի հետևանքները վերացնողների թվում են եղել մեր մոտ 3 հազար հայրենակիցներ՝ զինվորականներ, ատոմագետներ, շինարարներ և այլ մասնագիտությունների ներկայացուցիչներ։ News.am-ի թղթակիցը «Չեռնոբիլ-Հայաստան միություն» հասարակական կազմակերպության նախագահ Գևորգ Վարդանյանի հետ զրուցել է հեռավոր օրերի իրադարձությունների և այսօր վթարի հետևանքներըւ վերացնողների առջև ծառացած խնդիրների մասին։

Վթարը

1986թ. ապրիլի 26-ի գիշերը Չեռնոբիլի ատոմակայանի 4-րդ էներգաբլոկում իրականացվել են տուրբոգեներատորի փորձարկումներ։ Փորձարկումներն ավարտվել են սարսափելի ողբերգությամբ. հնարավոր չի եղել ապահով կերպով անջատել ռեակտորը։

Մոսկվայի ժամանակով ժամը 01:23-ին պայթյուն և հրդեհ է տեղի ունեցել էներգաբլոկում։ Վթարը ատոմային էներգետիկայի պատմության մեջ ամենամեծ աղետն էր. ռեակտորի միջուկն ամբողջությամբ ավերվել է, էներգաբլոկի շենքը մասամբ փլուզվել է, ռադիոակտիվ նյութերի զգալի արտանետում է տեղի ունեցել շրջակա միջավայր։

Խնդրում ենք հանգստություն, կազմակերպվածություն և կարգուկանոն պահպանել...

Ապրիլի 27-ին, երբ արդեն պարզ է դառնում կատարվածի մասշտաբները, Պրիպյատ քաղաքը տարհանվել է։ Հաջորդ օրերին տարհանվել է Չեռնոբիլի ատոմակայանի շուրջ 10 կիլոմետրանոց գոտու բնակչությունը։ 

Ընդհանուր առմամբ, 1986թ. մայիսի ընթացքում կայանի շրջակայքում գտնվող 30 կիլոմետրանոց օտարման գոտու 188 բնակավայրերից վերաբնակեցվել է շուրջ 116 հազար մարդ։ Բնակիչներին խորհուրդ է տրվել իրենց հետ վերցնել միայն ամենաանհրաժեշտ իրերն ու մի քիչ սնունդ, իսկ ժամանակավոր տարհանման ժամանակ պահպանել հանգստություն, կազմակերպվածություն և կարգուկանոն։

Ավելի քան 200 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածք ենթարկվել է ռադիոակտիվ աղտոտման՝ Ուկրաինայի, Բելառուսի և Ռուսաստանի տարածքները: Վթարի հետևանքների վերացման տարբեր փուլերում ներգրավվել են՝ ախտահանման աշխատանքների տարբեր բաժիններից մոտ 30 հազար մարդ, 340 հազար զինվորական, ներքին գործերի գերատեսչությունների 18,5 հազար աշխատակից, ավելի քան 7 հազար ճառագայթային լաբորատորիաներ և սանիտարահամաճարակային կայաններ, մոտ 600 հազար ;իկվիդատորներ նախկին ԽՍՀՄ-ից մասնակցել է հետևանքների վերացման աշխատանքներին։

Ճանապարհ դեպի անհայտություն

Գևորգ Վարդանյանը հազարավոր լիկվիդատորներից մեկն է։ Դեռ 1986թ. Գևորգը ծառայել է Բալթյան հանրապետություններից մեկում։

«Մի «լավ» օր ինձ զանգեցին, ասացին, որ ինձ շատ կարևոր հանձնարարությամբ գործուղում են, չասացին, թե ուր ենք գնում, բայց մեզ այսպես են դաստիարակել. եթե երկիրը կանչել է, պետք է գնանք հանձնարարված խնդիրները լուծելու։

Նշանակված օրը մենք գնացինք։ Իհարկե, գնացքում ինձ հետաքրքրում էր իմ նպատակակետը։ Պատասխանը եղել է, որ տեղում կպարզվի։ Այսպիսով, մենք հասանք ուկրաինական Տետերևկա բնակավայր։ Շատ ավտոբուսներ կային, սպիտակ շորերով ու գլխարկներով մարդիկ, և դա շատ անսովոր էր երևում։ Տարօրինակ տեխնիկան բացատրվում էր նրանով, որ «մարդիկ գնում են աշխատանքի»։ Հետո ավտոբուսներով գնացինք անցակետ, որտեղ ստուգեցին մեր փաստաթղթերը։ Այստեղ բոլորը կրում էին հակագազեր, ռեսպիրատորներ և պաշտպանիչ կոստյումներ։ Այստեղ ամեն ինչ պարզ դարձավ։ Ի վերջո, չնայած գաղտնիությանը, մեզ հասել էին Չեռնոբիլի ատոմակայանի աղետի մասին լուրերը։ Անցակետում ստուգեցին մեր փաստաթղթերը, և մենք մտանք գոտի»։

Մոտ մեկ տարի Չեռնոբիլում

Աղետի գոտում Գևորգը մնացել է մոտ 11 ամիս։

«Հասանք Չեռնոբիլ, զորամասը տեղավորված էր նախկին ինտերնատում, պետք էր ամեն ինչ դասավորել, երեխաների մահճակալները հանել, զինվորական նստարաններ տեղադրել, սննդի մատակարարման հարցերով եմ զբաղվել, սննդամթերք եմ ստացել, խոհանոց կազմակերպել։ 10-15 օր հետո մարդկանց հոսք սկսվեց՝ բժիշկներ, վարորդներ, շինարարներ, ռադիոլոգներ։ Տարբեր մասնագիտությունների մարդիկ աշխատում էին շուրջօրյա՝ նվազեցնելու վտանգը, որը սպառնում էր ողջ աշխարհին, ողջ մարդկությանը: Չխնայելով իրենց՝ գիտակցելով վտանգը, նրանք սարկոֆագ են կառուցել՝ արտանետումները նվազեցնելու համար։ Շատերն իրենց կյանքը տվեցին, ավելի շատ մարդիկ զոհաբերեցին իրենց առողջությունը։

Սովորաբար զինվորները 1-2 ամիս են անցկացրել գոտում։ Ես մնացի 11 ամիս։ Վերջին 3-4 ամիսների ընթացքում ինձ տեղափոխել են վթարի վայրից ավելի հեռու՝ Իվանկով գյուղ։ Այստեղ ես ծառայել եմ որպես հյուրանոցի հրամանատար, որտեղ իջևանել են գոտի այցելած բարձրաստիճան պաշտոնյաները։

Շատ բան տեսա։ Նրանք, ովքեր ստացել են ճառագայթման մեծ չափաբաժին, ուշագնաց էին լինում և արնահոսում։ Նրանց ուղարկել են հիվանդանոց, և ես չգիտեմ, թե հետո ինչ եղավ նրանց հետ։ Ինչպես գիտեք, շատ բան պահվում էր խիստ գաղտնի։ Ես էլ ունեի բազմաթիվ խնդիրներ»։

Ինչ էին զգում հետևանքները վերացնողները վտանգի պայմաններում

«Վախ կա՞ր։ Երբ մտանք 30 կիլոմետրանոց օտարված գոտի, ամենատարօրինակը խաղաղ բնակիչների իսպառ բացակայությունն էր, մարդ չկար, ընդհանրապես չկար, տների պատուհանները փակ-փակ էին, ինչպես պատերազմական ֆիլմերում։ Մենք անընդհատ քրտնաջան աշխատում էինք, ժամանակ չկար մտածելու և վերլուծելու մեր զգացմունքները։ Այո, բոլորն անհանգստացած էին, բայց ինչ-որ տեղ իրենց հոգու խորքում գիտեին, որ դա պարտականություն է և պետք է պատվով կատարել։ Չգիտեմ մի դեպք, երբ ինչ-որ մեկը հրաժարվեր կատարել առաջադրանքը, որքան էլ դա դժվար կամ վտանգավոր լիներ:

Դժվար էր աշխատել ռեսպիրատորով։ Իսկ ոմանք, չդիմանալով, հանում էին այն, ինչը նշանակում էր ճառագայթվելու ավելի մեծ վտանգ։ Զորամասում մենք սովորական համազգեստով էինք։ Բայց գրեթե ամեն անգամ, երբ ճաշարան էինք գնում ու դոզիմետրով զննում էինք, պետք է հետ գնայինք, լոգանք ընդունեինք ու շոր փոխեինք։ Երևի վախ չէինք զգում, քանի որ շատ երիտասարդ էինք և շատ բան չէինք հասկանում։ Ճառագայթումը գույն կամ հոտ չունի: Միայն դոզիմետրի կտտոցներով պարզ դարձավ վտանգը։ Շատերը նույնիսկ չգիտեին, թե ինչի դեմ են պայքարում»։

Քանի՞ մարդ է Հայաստանից մասնակցել ՉԱԷԿ վթարի հետևանքների վերացմանը

1986 թվականից մինչև 1990թ. Հայաստանից ուղարկվել է շուրջ 3 հազար մարդ՝ զինվորական և քաղաքացիական։ Նրանք զինվորներ էին, ատոմակայանի աշխատակիցներ, շինարարներ։ Ընդհանուր առմամբ, ավելի քան 3 հազար լիկվիդատոր կա։

«Այժմ շատ մարդիկ կան, ովքեր ցանկանում են մտնել Չեռնոբիլի ատոմակայանի շրջակայքում գտնվող օտարված գոտի: Երբ հասկանում ես խնդրի լրջությունը, ցանկություն չես ունենում գնալ այնտեղ: Հետագայում ինտերնետով փնտրեցի մեր ստորաբաժանման շենքը, բայց չգտա: Այժմ այնտեղ գրեթե ամեն ինչ ավերված է, գուցե այն պատճառով, որ ճառագայթման չափաբաժինը բարձր էր»:.

Այժմ քանի՞ լիկվիդատոր է ապրում Հայաստանում, և ինչպիսի՞ն է մասնակցի կարգավիճակը։

«Հայաստանում լիկվիդատորների թվի մասին ստույգ տվյալներ չկան, շատերը հեռացել են, մյուսներն այլևս ողջ չեն, չհաստատված տվյալներով՝ Հայաստանում մնացել է մոտ 700-800 մարդ, իսկ կարգավիճակի մասով 2016-ից գործում է կարգավիճակը հաստատող փաստաթուղթ տվող հանձնաժողով, մոտ 200 մարդ ստացել է կարգավիճակ, մնացածը ընթացքի մեջ է։

Բայց ոչ բոլորն են կարողանում գալ ու փաստաթղթեր ներկայացնել։ Եվ ոչ բոլորն ունեն փաստաթղթեր: Անցել է գրեթե 40 տարի, սակայն խնդիրը չի լուծվել։

Ոմանք չեն ցանկանում դիմել, քանի որ հաշմանդամություն ունեն: Խոսքը լիկվիդատորների մասին է, որոնց նույնիսկ ԽՍՀՄ-ի ժամանակ տրվել է Հայրենական մեծ պատերազմի հաշմանդամին հավասար կարգավիճակ։ Այսինքն՝ պետությունն ընդունել է, որ նրանք հիվանդացել են իրենց մարտական ​​հերթապահությունը կատարելիս։

Այժմ Չեռնոբիլի վթարի հետևանքների վերացման մասնակիցների համար շատ կարևոր է փաստաթուղթ ունենալ՝ անվճար բուժօգնությունից օգտվելու և տեղական կլինիկաներում դեղորայք ստանալու համար»։

Ո՞ւր կարող են դիմել լիկվիդատորները բուժօգնության համար։

«1986-ից հետո Հայաստանում բացվել է Ճառագայթաբանության ինստիտուտը, որը հետագայում վերանվանվեց Ճառագայթային բժշկության կենտրոն, կենտրոնի աշխատակիցները երկար տարիներ ուսումնասիրել և օգնություն են ցուցաբերել Չեռնոբիլի վթարի հետևանքների վերացման ժամանակ տարբեր չափաբաժիններով ճառագայթահարված մասնակիցներին։ Բժիշկները կուտակել են հսկայական փորձ, աշխատանքն իրականացվել է ԱՀԿ-ի հետ համագործակցությամբ, նրանք ստացել և ուսումնասիրել են տեղեկատվություն այլ երկրներում կիրառվող ճառագայթման հետևանքների բուժման մոտեցումների մասին։ Այնուհետև կենտրոնը վերանվանվել է Այրվածքների ազգային կենտրոն, իսկ մեր բաժանմունքը լուծարվել է կորոնավիրուսի համավարակից հետո՝ պատճառաբանելով, որ հիվանդները կարող են դիմել մասնագիտացված հաստատություններ։ Կարծում եմ, որ անհրաժեշտ է վերականգնել բաժինը։ Սա կարևոր է նաև բժշկության համար, քանի որ հիվանդները երկար տարիներ վերահսկվել են։ Ամեն տարի վարչությունում օգնություն է ստացել մի քանի հարյուր մարդ. բժիշկները ճանաչում էին բոլորին, գիտեին նրանց բժշկական պատմությունը և բառացիորեն ճանաչում էին հիվանդներին անունով: Հայաստանի համար նման հետազոտությունները և կենտրոնի առկայությունը առանձնահատուկ նշանակություն ունեն. չմոռանանք, որ մենք ունենք նաև ատոմակայան։ Բնակչությունը պետք է տեղեկացված լինի նաև վտանգների, պաշտպանության մեթոդների, անվտանգության կանոնների մասին։

Ուզում եմ նշել, որ բացի բժշկական օգնության հետ կապված խնդիրներից, միությունը հայտնվելու է փողոցում՝ բառիս բուն իմաստով։ Փաստն այն է, որ Երևանի քաղաքապետարանը որոշել է չերկարաձգել պայմանագիրը, ըստ որի՝ միության գրասենյակը գտնվում էր քաղաքապետարանի երկրորդ մասնաշենքում։ Քաղաքապետարան, կառավարություն, աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն դիմումները դեռ արդյունք չեն տվել»։

Արդյո՞ք լիկվիդատորները զգում են պետության ուշադրությունը

«Ես կարող եմ ասել իմ և մնացած տղաների անունից. երբ դու ինչ-որ բան ես անում քո երկրի համար, դա առաջին տեղում է: 

Քո ընտանիքը, երեխաները և շրջապատը ճանաչում և գնահատում են քեզ: Ցավոք, հիմա կան մարդիկ, ովքեր ասում են՝ եթե չգնային Չեռնոբիլ, չէին անի։ Սա սխալ մոտեցում է։ Նախ՝ այն ժամանակ մեր ընդհանուր հայրենիքն էր։ Եվ երկրորդ՝ յուրաքանչյուր պարկեշտ մարդու պարտքն է օգնության հասնել։ Հիշեք, թե Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժից հետո Հայաստանին ինչպիսի օգնություն ցուցաբերեցին երկրներն ու կազմակերպությունները։

Յուրաքանչյուր ոք պետք է իր երեխաներին դաստիարակի անձնական օրինակով, սովորեցնի սեր հայրենիքի ու ազգի հանդեպ։ Եվ մարդիկ պետք է զգան, որ իրենց չեն մոռացել։ Մեր տղաներն ու աղջիկներն էլ պետք է տեսնեն, որ պետությունը ոչ մեկին չի մոռանում։ Կան Հայրենական մեծ պատերազմի վետերաններ, «աֆղանստանցիներ», լիկվիդատորներ, Արցախյան պատերազմի մասնակիցներ։ Մեր սուրբ պարտքն է հիշել բոլորին և յուրաքանչյուրին տալ այն, ինչին արժանի են»:

Երևանի այգիներից մեկում տեղադրված է հուշատախտակ, որի տեղում նախատեսվում է տեղադրել Չեռնոբիլի և միջուկային այլ աղետների զոհերի հուշարձանը։ Ե՞րբ է նախատեսվում տեղադրել հուշարձանը։

«Հուշարձանի նախագիծ կա, քաղաքապետարանը հաստատել է 2016-ին։ Կառավարությունը խոստացել է օգնել տեղադրման հարցում, բայց հետո ամեն ինչ մնաց թղթի վրա։ Ես սա բազմիցս ասել եմ, մեզ փող պետք չէ, մեզ հիշողություն է պետք։ Եթե մեկն ուզում է օգնել, կարող է իր անունով հուշարձան կանգնեցնել և դարձնել հանրային սեփականություն։ Չէ՞ որ դա հուշաձան է ոչ միայն իրենց կյանքը Չեռնոբիլի ԱԷԿ-ի վթարի հետևանքների վերացման ժամանակ տվածների, այլև Չեռնոբիլի և այլ միջուկային վթարների և աղետների զոհերի ու տուժածների համար։ Հիշողությունն առաջին հերթին անհրաժեշտ է ողջերին»։

News.am