Small Wars Journal. ԴՐՈՆՆԵՐԻ ԵՎ ՄԵԾ ՄԵՐՁԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔԻ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԹԱՏԵՐԱԲԵՄԵՐԻ ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ԴՈԿՏՐԻՆԸ
Թուրքիան առավելություն ունի անօդաչուների ռազմատեխնիկական հեղափոխության մեջ։ Կարճ ժամանակում այդ երկիրը տեխնոլոգիական առավելություն է ստացել պատերազմի նոր տեսակներում, հետևաբար՝ ցանկացած երկիր սահմանափակ ժամանակ ունի այդ առավելությունը խելամիտ օգտագործելու և աշխարհաքաղաքական օգուտներ ստանալու գերազանցության համար։ Հարևանները և հակառակորդները վերջնարդյունքում փորձում են հասնել նրան՝ ռազմական և տեխնոլոգիական հավասարակշռություն հաստատելով, որը կսահմանափակի ցանկացած տերության աշխարհաքաղաքական արկածախնդրությունը, գրում է Small Wars Journal-ը։ Ներկայացնում ենք հոդվածը որոշ կրճատումներով։
«1991թ. Պարսից ծոցում պատերազմի ժամանակներից ի վեր դրոնները հեղինակության հավաստում և ռազմական տեխնոլոգիաների առաջավոր մակարդակի խորհրդանիշ են։ Սառը պատերազմի ժամանակ միայն քչերը կարող էին իրենց թույլ տալ նման տեխնոլոգիաներ՝ երկու գերտերությունները և Իսրայելը։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո երկու տասնամյակի ընթացքում Միացյալ Նահանգները և Իսրայելը լիակատար գերազանցություն ունեին անօդաչու թռչող սարքերի (ԱԹՍ) առաջավոր տեխնոլոգիաների ոլորտում։ Վերջին տասնամյակում վերջինները տարածվեցին Իսրայելի, ԱՄՆ և ընդհանրապես Արևմուտքի սահմաններից շատ հեռու։ Այնուամենայնիվ, վերջերս այդ ակումբին միացավ երկու տերություն՝ Չինաստանը և Թուրքիան։ Թուրքական և չինական դրոնները այժմ մրցում են Լիբիայում երրորդ աշխարհի շուկաների համար։ Եթե Չինաստանի դեպքում ոչ ոք չզարմացավ, ապա Թուրքիայի թռիչքը դրոնների լիգա ցնցող էր շատ փորձագետների և քաղաքական գործիչների համար։ Ոմանք անգամ Թուրքիան անվանեցին «դրոնների մեծ տերություն», «դրոնների գերտերություն»՝ պնդելով, որ Թուրքիան մարտական դրոնների նոր դոկտրին է մտցրել։ Ներկայում Թուրքիան ունի 110 Bayraktar TB2 ԱԹՍ, 24 ANKA անօդաչու սարք և 10 իսրայելական Heron ԱԹՍ։
Երկար ժամանակ Թուրքիան անօդաչու տեխնոլոգիաների սովորական ներմուծող էր։ 1996թ. Անկարան ԱԹՍ էր գնում ԱՄՆ-ից։ 2006թ. Թուրքիան Իսրայելին պատվիրեց տասը ոչ մարտական Heron անօդաչու սարք Թուրքիայի հարավ-արևելքում Քրդական աշխատավորական կուսակցության դեմ օգտագործելու համար։ Անկարան ավելի ուշ Իսրայելին մեղադրեց այն բանում, որ այդ երկիրը դրոնների տվյալների հասանելիություն ունի։ 2010թ. միջադեպը, որը հայտնի է որպես նավատորմի ստուգայց Գազայում, կտրուկ վատացրեց համագործակցությունը երկու պետությունների միջև անօդաչու թռչող սարքերի ոլորտում։
Մինչև 2016թ. Թուրքիան հենվում էր ԱՄՆ-ի վրա, բայց այս տարի միանգամայն պարզ դարձավ, որ ԱՄՆ-ը չի պատրաստվում կիսել ԱԹՍ տեխնոլոգիաները Թուրքիայի հետ։ Այդ նույն թվականին Թուրքիայի պաշտպանական արդյունաբերության ղեկավար Իսմայիլ Դեմիրը ԱՄՆ կատարած այցի ժամանակ հայտարարեց. «Ես չեմ ցանկանում սարկաստիկ լինել, բայց կցանկանայի շնորհակալություն հայտնել [ԱՄՆ կառավարությանը] նախագծերից յուրաքանչյուրի համար, որոնք ԱՄՆ հավանությանը չեն արժանացել, որովհետև դա ստիպեց մեզ ստեղծել մեր համակարգերը»՝ ավելացնելով, որ Թուրքիան այլևս չի ուզում ամերիկյան անօդաչու թռչող սարքերը։ Այդ պահին Թուրքիայի մեծագույն ցանկությունը տեղական մարտական անօդաչուների ստեղծումն էր։
Շնորհիվ Թուրքիայի հանդեպ Արևմուտքի սահմանափակող միջոցների անօդաչու տեխնոլոգիաների հարցում՝ այդ ռազմավարական նպատակը իրականացվեց թուրքական երկու ընկերությունների կողմից, որոնք թույլ տվեցին Թուրքիային դառնալ անօդաչու թռչող սարքերի առաջատար պետություն, որոնք իրենց արդյունավետությունն ապացուցեցին շատ մարտերում։
Առաջին ընկերությունը Turkish Aerospace Industries S.A-ն է, որը հիմնականում ստեղծում է Anka անօդաչուներ մարտավարական հսկման և հետախուզական առաքելությունների համար, բայց վերջին տարիներին ընկերությունը զբաղվում է մարտական դրոնների ստեղծմամբ։ Օրինակ, 2018 թվականից Anka-S-ը հագեցվում է Smart Micro Munition (MAM L և C) համակարգերով։
Երկրորդ ընկերությունը՝ Baykar Makina-ն, արտադրում է Bayraktar անօդաչուները։ Սա լրիվ զուտ թուրքական նախագիծ է։ Դրոնների ստեղծողը Սելջուք Բայրաքթարն է։ Նա ավարտել է Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտը և ամուսնացել Ռեջեփ Էրդողանի դստեր հետ։ «Բայրաքթարը» լայն ճանաչում ստացավ 2016թ.՝ մասնակցելով Իզմիրի համատեղ զորավարժություններին, որտեղ Baykar Makina-ն ներկայացրեց իր նոր անօդաչու թռչող սարքը՝ Bayraktar TB2 հետախուզական դրոնը։ Այդ ԱԹՍ-ն 2016թ. մտավ թուրքական բանակի սպառազինության մեջ, ինչը Թուրքիան դարձրեց աշխարհում վեցերորդ երկիրը, որն արտադրում է տեղական ԱԹՍ-ներ ԱՄՆ-ից, Իսրայելից, Իրանից, Պակիստանից և Չինաստանից հետո։
Սակայն այլ երկրներից և ոչ մեկն այնպիսի մասշտաբներով չի օգտագործել անօդաչու սարքերը, ինչպես կանխատեսում է դա անել Թուրքիան։ Այնպիսի երկրների համար, ինչպիսին ԱՄՆ-ն է, դրոնները միայն մեծ ռազմական գլուխկոտրուկի մի մասն են։ Անկարան ստեղծել է ռազմավարություն, որում դրոնները օգտագործվում են որպես կարևոր գործիք իրենց ռազմական և աշխարհաքաղաքական նկրտումներն իրականացնելու համար։ Դրոնները Թուրքիային թույլ են տալիս լիակատար վերահսկողություն սահմանել ցամաքային զորքերի կիրառմամբ մարտադաշտի հանդեպ։
Թուրքիայի կողմից անօդաչու թռչող սարքերի օգտագործման աշխարհաքաղաքական մասշտաբները հասկանալու համար կարևոր է ուսումնասիրել թուրքական ռազմավարության հետևյալ բաղադրիչները դրոնների գործոնի և դրոնների մարտական գործողությունների, ինչպես նաև դրոնների մարտական գործողությունների թատերաբեմերի նկատմամբ.
1․ Քրդերի և ՔԱԿ-ի դեմ ներքին օգտագործման համար։ Այդպես, անօդաչու սարքերը իդեալական գործիք են երկրի ներսում պարտիզանական և ապստամբ խմբերի դեմ,
2․ Թուրքիայի ռազմական գործողությունները վերջին տարիներին. «Ձիթենու ճյուղ»-ը 2018-ին և «Գարնանային վահան» օպերացիան 2020-ին,
3․ Թուրքական դրոնները Լիբիայում՝ որպես Խալիֆա Հաֆթարի դեմ ԱՄԿ-ի ռազմական ներուժի էական տարր,
4․ Էգեյան թատերաբերը,
5․ Ադրբեջան և Լեռնային Ղարաբաղ. թուրքական դրոնների գործոնը,
6․ Ռազմական դրոնների մասով համագործակցությունն Ուկրաինայի, Կատարի, Ադրբեջանի, Թունիսի և Լիբիայի ԱՄԿ-ի հետ,
7․ Թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի ապագան՝ որպես աշխարհաքաղաքական գործիք:
Էգեյան ծովի և Կիպրոսի ռազմական թատերաբեմերը
Էգեյան ծովը և Կիպրոսը ռազմական գործողությունների խոստումնալից թատերաբեմեր են թուրքական դրոնների համար։ Երկուսն էլ հիանալի տեղավորվում են թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի մարտական հնարավորությունների սահմաններում։ Հյուսիսային Կիպրոսից դրոնները կարող են վերահսկել Կիպրոսի ողջ տարածքը և հասնել Տրուդոս լեռների ամենաբարձր հատվածները։ Էգեյան ծովը փոքրիկ ծով է, և դրանները կարող են վերահսկել այն: Բացի այդ, ավելի հավանական է, որ դրոնները կարող են օգտագործվել հունական կղզիների մշտական վերահսկման և մոնիտորինգի համար, ինչպես նաև թիրախավորել և ոչնչացնել հունական նավերը։ Անհասկանալի է, թե որքանով հաջող կլինեն МАМ «L» և «C» հրթիռները հրետանավակների և միջին չափի նավերի դեմ: Այնուամենայնիվ, կասկած չկա, որ պատերազմի դեպքում դրոնը լուրջ փորձություն կլինի հունական նավերի համար։
Թուրքիան լայնորեն դրոններ է օգտագործում՝ տարածաշրջանի խոցելի շրջաններում պարեկության և հետախուզության համար։ Սակայն Էգեյան ծովում և Հյուսիսային Կիպրոսում թուրքական դրոնները համագործակցում են թուրքական նավատորմի հետ: Թուրքիան անօդաչու սարքերը որպես բանակի անբաժանելի մաս է օգտագործում. օրինակ՝ 2020 թվականի փետրվարին դրոնների ակտիվացում էր նկատվում Հունաստանի մոտ, երբ Թուրքիան փորձում էր փախստականների ներհոսք ստեղծել։
Էգեյան ծովը և անօդաչու թռչող սարքերի ամբողջ թուրքական արդյունաբերությունը խնդրում է Անկարային մոտ ապագայում անօդաչուների նոր տեսակներ ինտեգրել։ Օրինակ, Թուրքիան վերջերս ներկայացրեց նոր UCAV «ULAQ» կամ հրթիռներով զինված դրոն-նավը։ Հեռահարությունը 400 կմ է` 65 կմ/ժ արագությամբ, զինված է չորս Cirit և L-UMTAS հրթիռներով։ Դրանք լազերային կառավարվող հրթիռներ են՝ նավերի և ուղղաթիռների վրա հարձակման համար։
Այն կարող է կառավարվել մեկ այլ նավից կամ օդանավից հետախուզական առաքելությունների հավաքման, պարեկության և հսկողության, ասիմետրիկ ցամաքային պատերազմի, նավերի ուղեկցման և ռազմավարական ենթակառուցվածքների պաշտպանության համար: Նման տեխնոլոգիայի զարգացումն կարևոր աշխարհառազմավարական և վարդապետական հետևանքներ ունի: Եթե Թուրքիան հաջողության է հասել օդային տարածքում, ապա այժմ Անկարան պատրաստվում է և կոնկրետ քայլ է կատարում ծովում նոր սերնդի պատերազմ մղելու փուլն ավարտելու ուղղությամբ։ Նման իրավիճակում Հունաստանը հնարավորություն ունի հաջորդ Հայաստան դառնալ, որը բաց է թողել երկրների միջև ռազմական հավասարակշռության փոփոխությունը։ Պետք է հիշել, որ դրոնը պատերազմի ռոբոտացման միակ անցումային փուլն է։
Դրոնների ղարաբաղյան թատերաբեմը
Թուրքիան անօդաչու սարքեր էր օգտագործում նաև Հարավային Կովկասում իր անվտանգության դիրքերն ամրապնդելու համար` տարածաշրջան, որտեղ հատվում են Թուրքիայի, Իրանի և Ռուսաստանի շահերը։ Թուրքական անօդաչու թռչող սարքերի հետ կապված խնդիրը Բաքվի համար լուրջ էր, և այն բախվեց բազմակողմ դիվանագիտական ճնշման թե՛ Արևմուտքի, թե՛ հարևանների կողմից, ինչպիսիք են Իրանը և Հայաստանը:
2016 թվականի հունիսին Բաքուն հայտարարեց, որ անօդաչու սարքեր կգնի միայն Թուրքիայից՝ Անկարայի ֆինանսական աջակցությամբ։ Այս լուրը հայտնվեց հուլիսյան դիմակայությունից մի քանի շաբաթ առաջ: 2020 թվականի հուլիսի բախումները Թուրքիայի համար հնարավորություն բացեցին ուժեղացնելու ռազմական աջակցությունը, և հուլիսի 17-ին թուրքական պաշտպանական արդյունաբերությունը խոստացավ անմիջապես Բաքվին անօդաչու թռչող սարքեր, հրթիռներ և ռադիոէլեկտրոնային պայքարի (ՌԷՊ) համակարգեր մատակարարել:
Այդ հակամարտությունում դրոնների մասին պատմության ամենահետաքրքիր մասն այն է, որ Հայաստանը մեղադրում է Իսրայելին Բաքվին անօդաչու սարքեր մատակարարելու մեջ, բայց միևնույն ժամանակ միակ մարտական անօդաչու թռչող սարքը, որն ունի Բաքուն Իսրայելից, կամիկաձե անօդաչուներն են։
Այստեղ դրոններն ապացուցեցին, որ շատ օգտակար են՝ տեղանքի բնույթից ելնելով: Լեռնային տեղանքը դժվարացնում է տեխնիկայի և մարդկանց տեղաշարժը։ Անօդաչու թռչող սարք տեղադրոմը թշնամու վարքագծին հետևելու, ինչպես նաև նրան գրոհելու եղանակներից մեկն է՝ առանց թանկարժեք կործանիչները և դրանց պատրաստված օդաչուներին վտանգի ենթարկելու:
Անօդաչու սարքերը մեծ անորոշություն են ստեղծում սովորական պատերազմների ապագայի կամ, օրինակ, ծանր տանկերի ապագայի վերաբերյալ, որոնք հեշտ թիրախ են եղել անօդաչու սարքերի համար: Այն տարածքներում, որտեղ դրոնները որոշ դժվարությունների և սահմանափակումների են բախվում, օրինակ` Ղարաբաղի տարածքներում, Բաքուն, ըստ տեղեկությունների, ֆոսֆորային ռումբեր է օգտագործել` այդ տարածքներն այրելու և անօդաչու սարքերի և հրետանու մուտքը հեշտացնելու համար: Արևմտյան տերությունները միայն հիմա են գիտակցում Թուրքիայի տեխնոլոգիական հզորության մասշտաբները և փորձում կտրուկ միջոցներ ձեռնարկել տեխնոլոգիաների հետագա զարգացումը կանխելու համար։ Իսրայելն արդեն դիտարկում է Ադրբեջանին զենքի վաճառքը դադարեցնելու հնարավորությունը և ավելի ագրեսիվ դիրք է գրավում Անկարայի նկատմամբ։ Կանադան որոշել է դադարեցնել ռազմական դրոնների համար տեխնիկայի ( L3Harris Webcam-ի` L3Harris Technologies Inc.-ի կանադական ստորաբաժանման կողմից ստեղծված վիզուալիզացման և ուղղորդման համակարգերը) արտահանումը Թուրքիա։
Պատերազմում անօդաչու թռչող սարքերի կիրառման ապագան ամբողջովին կախված է հայկական բանակի հաջողություններից՝ մարտական անօդաչու թռչող սարքերին և կամիկաձե անօդաչուներին հակազդելու ուղիներ գտնելու հարցում։ Հակառակ դեպքում Հայաստանը կպարտվի Լեռնային Ղարաբաղի օդային տարածքում պատերազմում։ Մյուս կողմից՝ անօդաչու թռչող սարքերն ունակ են քայքայման պատերազմի պայմաններ պարտադրել Հայաստանին։ Բաքուն ուղղակի անօդաչու թռչող սարքեր է ուղարկում և ոչնչացնում չճանաչված հանրապետության և Հայաստանի կարևորագույն ենթակառուցվածքները։ Թուրք փորձագետները, դրական գնահատելով ներկայիս անօդաչուների պատերազմը, այն «պատերազմի դրոնիզացում» են անվանում։ Նրանք կարծում են, որ հեղափոխական պատերազմի հայեցակարգի զարգացումը շարունակվում է մի ռազմական թատերաբեմից մյուսը։ Այս հայեցակարգը լավագույնս համապատասխանում է ռուսական և խորհրդային տեսակի զենքերին: «Դրոնիզացումն» անխուսափելի է, և Թուրքիայի գլխավոր շտաբը շարժվում է այս ուղղությամբ, գրում է թուրք փորձագետը։
Թուրքական դրոնների արտահանում
Ընթացիկ իրավիճակը ցույց է տալիս, որ դրոնների հետ համագործակցության նկատմամբ թուրքական մոտեցումը հիմնված է Թուրքիայի աշխարհքաղաքական առաջնահերթությունների վրա։ Թուրքական անօդաչուներ ներմուծող բոլոր երկրները քիչ թե շատ սերտորեն համագործակցում են ռազմական ոլորտում և հայտարարում, որ նրանց միջև ռազմավարական գործընկերություն է։ Դեռևս միայն երեք երկիր ունի թուրքական դրոններ՝ Ուկրաինա, Կատար և Ադրբեջան։ Ուկրաինան համագործակցությունը Թուրքիայի հետ սկսել է 2018 թվականին և գնել 6 անօդաչու ՄԱՄ-Լ 200 ռումբերով և UMTAS հրթիռներով։
Ուկրաինան մտադիր է իր խորհրդային ներուժն օգտագործել՝ միանալու անօդաչուների ստեղծմանը։ Ուկրաինան չի օգտագործել դրանք Դոնբասում կոնֆլիկտի ժամանակ, սակայն դա ժամանակի հարց է, քանի որ Բաքվի դեպքում անօդաչուների գերակայությունը մեծ գայթակղություն է ստեղծում տարածաշրջանային ստատուս-քվոյի վերանայման համար։ Հատկապես հետաքրքրություն է առաջացնում 24 թուրքական ԱԹՍ-ների գնման համար Թուրքիայի և Լեհաստանի միջև կնքված պայմանագիրը։ Լեհաստանում այդ համաձայնագիրը մեծ քաղաքական սկանդալ առաջացրեց, քանի որ համարվում էր, որ Լեհաստանը որպես Բեռլինին և Վաշինգտոնին այլընտրանք ՆԱՏՕ-ի շրջանակում դաշինքների այլընտրանքային համակարգ է կառուցում։ Սակայն դա լեհական ազգային շահերի սխալ գնահատական է, քանիոր Եվրասիայում աշխարհքաղաքական իրավիճակը պահանջում է Վարշավայից իրավիճակի ավելի իրատեսական գնահատական։
Թուրքիան և Լեհաստանը Եվրոպայում և Մերձավոր Արևելքում ռուսական ազդեցության ավանդական պահապաններն են։ Ե՛վ Անկարան, ե՛ւ Վարշավան որոշել են,որ իրենց սերտ համագործակցությունն անհրաժեշտ է նման անհանգիստ ժամանակներում։ Եթե նախկինում Թուրքիայի ռազմական կորպորացիները գործում էին այն շրջաններում, որտեղ Թուրքիան խորը դիվանագիտական կապեր ունի, ապա Լեհաստանի կառավարության հետ պայմանագիրը դիտարկվում է որպես թուրքական ԱԹՍ-ների և տեխնոլոգիաների համաշխարհային որակի ճանաչում։ Բացի այդ, դա պայմանագիր է ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրի հետ։
2020 թվականի մարտին Թուրքիան Իդլիբում ճգնաժամի ֆոնին Թունիսին 6 դրոն վաճառեց։ Ինչ վերաբերում է Բաքվին, ապա անհայտ է, թե որքան թուրքական ԱԹՍ-ներ ունի։ Թուրքական ԱԹՍ-ները ձախողել են Լիբիայում օպերացիաներում, սակայն նույնիսկ այդ դեպքում դրանք առավել արդյունավետ և էժան են, քան ինքնաթիռը։ Բացի այդ, հարկ է նշել, որ Թուրքիան ընդլայնել է աֆրիկական մայրցամաքում դրոնների արտահանման աշխարհագրությունը։
Օրերս տեղեկություն հայտնվեց այն մասին, որ Թուրքիան բանակցություններ է վարում Մարոկկոյի և Եթովպիայի հետ։ Թուրքիան և Եգիպտոսն Արևելյան Միջերկրական ծովում, Հյուսիսային Աֆրիկայում և Մերձավոր Արևելքում ավանդական աշխարհաքաղաքական մրցակիցներ են, այդ պատճառով եգիպտական զինված ուժերի պոտենցիալ թշնամու բանակում դրոնների օգտագործումը Կահիրեի կողմից դիտարկվում է որպես ռազմական ակտ։ Թուրքիան վերջին 5-6 տարում մշակել է ԱԹՍ-ների բարդ դոկտրին, որը գործնականում կիրառվել է քրդական ապստամբների, սիրիական բանակի դեմ, Լիբիայում, Լեռնային Ղարաբաղում։
Ռուսաստանին մտահոգում է Կիևի և Անկարայի սերտ ռազմական համագործակցությունը, սակայն Էրդողանին հաջողվել է բավարարել Մոսկվային հավասարակշռեցման քաղաքականությամբ։ Մի կողմից, Էրդողանը դրոններ է մատակարարում Կիևին, մյուս կողմից՝ զարգացնում ՌԴ-ի հետ ռազմական և տնտեսական համագործակցությունը։ Դրոնների արտահանումն ու Թուրքիայի ներքին քաղաքականությունն ըստ էության միավորվել են ռազմավարության մեջ, որը փնտրում է ուղիներ, որոնք թույլ կտան նրան մեծացնել գլոբալ և տարածաշրջանային մակարդակով Թուրքիայի աշխարհքաղաքական և տնտեսական ազդեցությունը, առաջին հերթին՝ Մեծ Մերձավոր Արևելքում։ Ես դա չէի անվանի նեոօսմանիզմ։ Աշխարհքաղաքականության տրամաբանությունը ենթադրում է, որ Փոքր Ասիայում ուժեղ պետության հայտնվելն ու առաջընթացը մի իրավիճակ են ստեղծում, որը դառնում է իմամաթ հարևան տարածաշրջաններում։ Ուկրաինան, Հյուսիսային Աֆրիկան, Պարսից ծոցը կամ Կովկասը Բալկանների հետ եղել են Բյուզանդիայի, և ոչ միայն Օսմանյան կայսրության աշխարհքաղաքականության մաս։ Զարգացող երկրների համար թուրքական դրոնների արտահանումը հնարավորություն է՝ հասանելիություն ստանալու առաջատար ռազմական տեխնոլոգիաների նկատմամբ, որոնք դարերով գտնվել են արևմտյան երկրների տոտալ մենաշնորհի ներքո։ Ի վերջո, կարելի է ենթադրել, որ ԱԹՍ-ների չտարածման քաղաքականությունը մեռած նախաձեռնություն է զենքի միջազգային շուկայում թուրքական կամ չինական ազդեցության պատճառով»։