ՀԻՎԱՆԴԱՑԵ՞Լ, ԹԵ՞ ՄԱՀԱՑԵԼ Է ՔԱՂՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Քաղաքացիական հասարակությունը կարևոր դեր ունի ժողովրդավարական հասարակության կայացման գործում, և քաղհասարակությունը պետք է տարբեր ոլորտներին վերաբերող հարցեր բարձրացնի ու փորձի հասնել դրանց լուծմանը, եթե, իհարկե, իշխանությունը ցանկություն ունի տեսնել այդ խնդիրները լուծված։ Հայաստանում գործող իշխանությունը, մասնավորապես Նիկոլ Փաշինյանը, հայտարարում են, որ կառավարությունը նվիրված է ժողովրդավարական արժեքներին, ժողովրդավարությունն իրենց հարազատ երևույթ է։ Սակայն այսօր քաղհասարակությունն այնքան էլ ակտիվ չէ, նրա ձայնը չի հասնում իշխանություններին, քանի որ հենց քաղհասարակության ներկայացուցիչների պնդմամբ՝ իրենց կողմից բարձրացված խնդիրները, դժգոհությունները, արձագանք չեն գնում այս իշխանության կողմից։
Երեվանի մամուլի ակումբի նախագահ Բորիս Նավասարդյանը Panorama.am-ի հետ զրույցում քաղհասարակության պասիվությունը պայմանավորեց մի քանի պատճառով։
«Առաջինն այն իներցիան է, որը ձևավորվեց հեղափոխության ժամանակ և անմիջապես հեղափոխությունից հետո։ Քաղաքացիական հասարակության որոշ ներկայացուցիչներ համարեցին, որ այս իշխանությունն արդեն իսկ ներկայացնում է հանրության շահերը և կարիք չկա լրացուցիչ ճնշում գործադրել իշխանությունների վրա բարեփոխումներ իրականացնելու առումով։ Քանի որ դա տևեց որոշ ժամանակ, արդեն ձևավորվեց իներցիա»,- ասաց նա։
Միաժամանակ հավելեց, երբ արդեն սկսեցին նկատել իշխանության կողմից իրենց ակնկալիքներին ոչ համապատասխանող քայլեր, արդեն դժվար էր վերադառնալ այն «մարզավիճակին», որ ունեին մինչև հեղափոխությունը։
Բ. Նավասարդյանի խոսքով, երկրորդ պատճառն այն է, որ քաղհասարակության որոշ ներկայացուցիչների մոտ ձևավորվեց նաև քաղաքական շահ, որը համահունչ էր իշխանության կառույցներում գտնվող անձանց քաղաքական շահերի հետ և ձևավորվեց հայտնի ձևակերպումը՝ GONGO՝ կառավարության կողմից վերահսկվող քաղաքացիական հասարակություն կամ հասարակական կազմակերպություններ. «Մենք ունեինք այդպիսի կազմակերպություններ հեղափոխությունից առաջ, բայց նրանց կազմը փոխվեց հեղափոխությունից հետո, այսինքն այն ՀԿ-ները, որոնք GONGO չէին մինչև հեղափոխությունը, փաստորեն, սկսեցին այդ ոճի մեջ աշխատել հեղափոխությունից հետո»։
Ըստ նրա, երրորդ պատճառն այն է, որ, ի տարբերություն նախորդ իշխանությունների, քաղհասարակության հետ որևէ շփումներ ունենալու և քաղհասարակության դերակատարությունն ընդունելու առումով, որքան էլ պարադոքսալ է հնչում, նոր իշխանությունները պատրաստ չէին, ցանկություն չունեին։
«Դա պայմանավորված էր ոչ թե նրանով, որ նախորդ իշխանությունները հարգում էին քաղհասարակությանը, այլ նրանով, որ քաղհասարակության հետ որոշակի երկխոսությունը նախապայման էր միջազգային կառույցների հետ իշխանությունների լավ հարաբերությունների համար։ Հիմա, ինչպես տեսնում ենք, այդ հանգամանքն այդքան էլ կարևոր չէ այս կառավարության համար, քանի որ նրանց առանձնապես քիչ է հուզում, թե ինչ են ուզում տեսնել միջազգային կառույցները Հայաստանում։ Միգուցե դա պայմանավորված է նրանով, որ չափազանցնում են միջազգային հանրության կողմից Հայաստանը որպես ժողովրդավարության ուղղությամբ մեծ քայլ կատարած երկիր, այսինքն մեր իշխանությունները չափազանցնում են, որ նման ընկալում կա միջազգային հանրության շրջանում»,- ասաց Բ. Նավասարդյանը։
Նա ընդգծեց, որ այդ ընկալումը փոխվում է դեպի վատը, բայց դրա կարևորությունը դեռ չի գիտակցվում իշխանության կողմից և, հետևաբար, ուշադրություն դարձնել ինչ են ասում, ինչպիսի քննադատություն են հնչեցնում ՀԿ-ները, մի տեսակ արհամարհական վերաբերմունք կա դրա նկատմամբ։
«Իսկ երբ նման վերաբերմունքի ես հանդիպում, մի տեսակ թևաթափ ես լինում, հասկանում ես՝ ինչքան էլ ակտիվություն ցուցաբերես, ոչ մի արդյունք չի լինելու, այստեղից որոշակի ապատիա կա Հայաստանում քաղհասարակության մոտ»,- նշեց Երևանի մամուլի ակումբի նախագահը։
Նրա խոսքով, այս բոլոր զարգացումները, նաև հեղափոխությունը, կորոնավիրուսը, պատերազմը բերեց նրան, որ քաղհասարակության՝ այս շրջանում իրար հետ աշխատելու, համագործակցելու հնարավորություններն ու ցանկությունները նվազել են, իսկ առանձին կազմակերպություններ կամ կազմակերպությունների փոքր խումբ միայնակ դժվար թե կարողանան խնդիրներ լուծել։
Քաղհասարակություն ակտիվացման համար, ըստ Բ. Նավասարդյանի, ամեն դեպքում անհրաժեշտ է համախմբում. «Գոնե պետք է համախմբվեն այն կազմակերպությունների, քաղհասարակության ներկայացուցիչները, որոնք հիմնականում միատեսակ են մտածում, չեն ձգտում պարտադիր լավ հարաբերություններ ունենալ իշխանությունների հետ, պատրաստ են պետք լինելու դեպքում գնալ կոնֆլիկտի։ Բայց կոնֆլիկտի գնալն էլ պետք է հիմքեր ունենա, հասկանան, որ կոնֆլիկտի գնալով կարող ես ազդեցություն ունենալ։ Իշխանությունը պետք է զգա, որ այս կողմից համախմբված ուժ, ինստիտուտ կա, որը կարող է ազդել նաև հանրային կարծիքի վրա, նեղել իշխանություններին։ Եթե դա ստացվի, վերականգնվի այն համերաշխությունը, որը կար մի քանի տարի առաջ, միգուցե կլինի արդյունք, բայց այսօր շատ է պառակտված Հայաստանի քաղհասարակությունը»։
Բորիս Նավասարդյանն ասաց, երբ հանրային շահերի պաշտպանության տարբեր ոլորտներում աշխատող ՀԿ-ները չունեն ազդելու լծակներ, բնականաբար, դա անդրադառնում է այդ ոլորտների վրա։ Նա դժվարացավ նշել կոնկրետ ոլորտ, որտեղ բարեփոխումներ, առաջընթաց է գրանցվել։
«Հանուն կայուն մարդկային զարգացման» ասոցիացիայի նախագահ Կարինե Դանիելյանը դժվարացավ պատասխանել հարցին, թե ինչու է այսօր քաղհասարակությունը պասիվ։ Ըստ նրա, հատուկ ուսումնասիրության կարիք կա։
«Այդքան պասիվություն չեմ զգում։ Միգուցե սխալվում եմ, բայց սովորաբար ընդունված երևույթ է, որ հանրության մեջ պետք է մի լուրջ երևույթ լինի, որ հասարակությունն ակտիվանա, դրանով զբաղվի»,- ասաց նա՝ ընդգծելով, որ խնդիրներ կան, որոնք լուծման կարիք ունեն, բայց այնպիսի երևույթ, որ միանգամից շատերի շահերին խփի, կյանքին վտանգ ներկայացնի, այդպիսի երևույթ հիմա չկա։
Կ. Դանիելյանը նաև նշեց, որ մարդիկ ձանձրանում են ինչ-որ հարցերով անընդհատ փողոց դուրս գալ։
Նա քաղհասարակության ոչ այնքան ակտիվությունը կապում է նաև այն փաստի հետ, որ գուցե նախկին ակտիվ անդամներից որոշներն այսօր արդեն կառավարության կազմում են. «Միշտ էլ եղել է, որ հենց այդ մարդիկ են գալիս իշխանության, բողոքի ալիքը բացառում են, բայց հետո կյանքը ստիպում է իրենը՝ համալրվել նոր անդամներով և ակտիվանալ»։
«Լրագրողներ հանուն մարդու իրավունքների» հասարակական կազմակերպության նախագահ Ժաննա Ալեքսանյանը չի կիսում այն կարծիքը, որ քաղհասարակությունն ակտիվ չէ։
«Քաղհասարակության աշխատանքը հիմա ավելի շատ է երևում, հատկապես վերջին երկու տարիներին։ Գուցե հեղափոխության սկզբում համաձայնեի ձեզ հետ. կարծում էինք, որ բարեփոխումներ են լինելու, լինելու է այն, ինչ հայտարարում էր իշխանությունը, սակայն տեսանք, որ դրանք իրականություն չեն դառնում»,- նշեց նա։
Ըստ Ժ. Ալեքսանյանի, եթե լիներ ընդդիմություն, որն, իրոք, բարձրացներ այն հարցերը, որոնք հասարակությանն ավելի շատ էր հուզում, գուցե ասեին՝ քաղհասարակությունն այդքան ակտիվ չէ։ Հենց այս ֆոնին, նրա խոսքով, ավելի շատ երևում է քաղհասարակության հայտարարությունները, անհամաձայնությունները տարբեր երևույթների նկատմամբ։
Նա դժվարացավ ասել, թե ինչու բացի հայտարարություններից, բողոքի ակցիաներով հանդես չեն գալիս քաղհասարակության ներկայացուցիչները, ինչպես նախկինում։
«Գուցե այս իշխանության նկատմամբ վստահությունն էր։ Նաև հետպատերազմյան իրավիճակն է այնպիսին, որը գուցե չի տանում դեռ այդպիսի ակցիաների, բայց, համոզված եմ, որ կլինեն, եթե այսպես շարունակվի»,- ասաց Ժ.Ալեքսանյանը։
Նրա գնահատմամբ, շատ դժվար է հիմա մի բանի հասնելը, գուցե ժողովուրդը, հանրությունը, քաղհասարակությունն ինչ-որ չափով վստահեց այս իշխանություններին, սակայն տեսնում են, որ ոչ մի համակարգում ոչ մի փոփոխություն չկա։
«Մոտ 2 տարի առաջ քաղհասարակությունը բավականին մոլորված էր, բայց հիմա էլ անտեսված է»,- ասաց իրավապաշտպանը։
Նա նշեց, որ մեկ անգամ է Նիկոլ Փաշինյանը հանդիպել քաղհասարակության ներկայացուցիչներին՝ խորհրդարանական ընտրություններից առաջ։ Հանդիպումը, Ժ.Ալեքսանյանի գնահատմամբ, ոչ մեկին պետք չէր։ Նա նշեց, որ գուցե հենց իշխանությունն էր պետք նման հանդիպում ընտրություններից առաջ։
«Մտահոգիչ, ցավալի իրավիճակ է։ Պատերազմից հետո մեր կողքին ապրող այնքան որդեկորույս ընտանիքներ կան։ Այս պայմաններում էլ էլի պետության դերը չես զգում, այդ ընտանիքներն էլ չեն զգում։ Կարծես ոչ մեկի ոտքի տակ հող չկա»,- ցավով նշեց Ժ.Ալեքսանյանը։
Նա ընդգծեց, որ բացարձակապես ոգևորված չէ իշխանության քաղաքականությամբ, նրանց պնդումներով, սխալը չընդունելով, հանրային քննարկումների արդյունքները չընդունելով, հետևություններ չանելով։ Իրավապաշտպանի խոսքով, պատերազմից հետո ոլորտներ կային, որտեղ անելիքներ կային, մասնագիտացված ՀԿ-ներն իրենք էին հայտարարում, որ պատրաստ են համագործակցել իշխանության հետ, օգնել, բայց ոչ մի արձագանք։
«Շատ դժվար է քաղհասարակության այն հատվածի համար, որն ակտիվ է, չնայած մեծ չէ այդ հատվածը։ Մի տեսակ ինչ-որ բան փոխելու անզորության զգացումը կա, ինչպես նախկինում»,- ասաց Ժաննա Ալեքսանյանը։
Իրավապաշտպան Ավետիք Իշխանյանը զարմացած է տարբեր խնդիրների վերաբերյալ իր նախկին գործընկերների լռությունից, նաև իր հետ հարաբերությունների խզումից։
«Կարող եմ ենթադրություններ անել։ Մեկն այն է, որ իրականում նրանք այդ արժեքները կրողները չեն եղել, այլ ուղղակի մասնագիտություն են ընտրել, որովհետև քաղհասարակության տարբեր ոլորտներ՝ մարդու իրավունքների, խոսքի ազատության պաշտպանություն, բնապահպանություն, եղել են առաքելություններ ոչ թե մասնագիտություններ։ Իմ կարծիքով, դրանք նրանց համար ոչ թե եղել են արժեքներ, այլ մասնագիտություն։ Մասնագիտությունը վատ բան չէ, բայց ապրուստի միջոց է»,- նշեց նա։
Իրավապաշտպանի խոսքով, ոչ միայն նրանք, նաև միջազգային կառույցներն են լուռ ՀՀ-ում կատարվող ամեն ինչի հետ կապված. «Այսինքն, ավելի հավանական վարկածն այն է, որ սա քաղաքականություն է, և այդ քաղաքականության կրողներն են նրանք։ Այդ քաղաքականության մաս էր կազմում նաև Արցախի հանձնումն Ադրբեջանին»։
Ավետիք Իշխանյանի կարծիքով, քաղհասարակությանը կարող է ակտիվացնել պատվերը. «Երբ միջազգային այդ նույն կառույցները, որոնք ժողովրդավարության անուն են հանել, սկսեն քննադատել, սրանք էլ կսկսեն քննադատել»։