Լարիսա ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ․ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՂՄԻՑ ԱԴՐԲԵՋԱՆԻ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԻ ՃԱՆԱՉՄԱՆ ՄԱՍԻՆ ՓԱՍՏԱԹՈՒՂԹ ՉԿԱ
Այս տարի լրանում է անկախ Հայաստանի պատմության մի շարք նշանակալից իրադարձությունների 30-ամյակը։ Չնայած պատմական չափանիշներով փոքր ժամանակային հեռավորությանը՝ այժմ ոչ բոլորը ճիշտ պատկերացում ունեն այդ տարիների իրադարձությունների մասին։ Փաստերի և փաստաթղթերի մասին՝ Հայաստանի առաջին օմբուդսմեն, իրավապաշտպան Լարիսա Ալավերդյանի՝ News.am-ին տված հարցազրույցում։
Ինչպե՞ս սկսվեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության միջազգայնացումը:
2022 թվականն առանձնահատուկ տարի է անկախ Հայաստանի պատմության մեջ: Հենց 1992 թվականին Հայաստանը դարձավ Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության համաժողովի անդամ, որը հետագայում ԵԱՀԿ-ի վերածվեց: Դրանով սկսվեց Հայաստանի մուտքը միջազգային հանրություն։ Թեև ինքնիշխանության և անկախության գործընթացը սկսվել էր 1990 թվականին, այնուամենայնիվ, Հայաստանը, ինչպես նախկին ԽՍՀՄ մյուս հանրապետությունները, բացառությամբ Բալթյան երկրների, դեռևս միջազգային հանրության անդամ չէր, ՄԱԿ-ի անդամ չէր, ԵԱՀԽ անդամ չէր, ինչպես նաև այլ միջազգային միջկառավարական կազմակերպությունների մասնակից կամ անդամ չէր հանդիսանում:
Միակ բանը, որ եղավ 1992 թվականից առաջ՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի վերջին, Հայաստանը, նախկին խորհրդային մի քանի այլ հանրապետությունների հետ միասին սկսեց ԱՊՀ-ին միանալու գործընթացը, որը հիմնադրվել էր դեկտեմբերի սկզբին Բելառուսի, Ռուսաստանի և Ուկրաինայի կողմից: Նշենք, որ Ադրբեջանը (ի դեմս Ա. Մութալիբովի), որը ներկա էր Ալմաթիում հանդիպմանը մասնակցող երկրների ղեկավարների հանդիպմանը, չմիացավ ԱՊՀ-ին։ (Դա տեղի ունեցավ միայն 1993 թվականի սեպտեմբերին՝ ռազմական հեղաշրջումից հետո, երբ տապալվեց ժողովրդի կողմից ընտրված նախագահ Ա. Ալիևը (Էլչիբեյ) և իշխանությունը զավթեց Հ. Ալիևը): Բալթյան երկրները չներառվեցին ԱՊՀ-ի կազմում. դրանք ճանաչվել են միջազգային հանրության անդամների կողմից դեռ 1991 թվականի սեպտեմբերին։
1992 թվականի հունվարին Հայաստանն ու Ադրբեջանը ԵԱՀԽ առաքելությունը հրավիրեցին տարածաշրջան, որը փետրվարին այցելեց Հայաստան, Ադրբեջան և ԼՂՀ։ Հատուկ ուշադրության է արժանի ԵԱՀԽ-ի ձևավորման պատմությունը։ Քչերն են հիշում, որ կազմակերպությունը ստեղծվել է Խորհրդային Միության նախաձեռնությամբ։ Հենց ԽՍՀՄ-ն և Վարշավայի պայմանագրի մյուս երկրները 70-ականների սկզբին առաջարկեցին նման համաձայնագիր կնքել, որի մասնակիցները կլինեն ինչպես Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայի երկրները, այնպես էլ Կանադան և ԱՄՆ-ն, այսինքն՝ այն ժամանակվա երկու հակադիր ճամբարները (սոցիալիստական և կապիտալիստական), քանի որ կարծում էին, որ եկել է Սառը պատերազմի ավարտը։ Երկու տարվա ընթացքում (1973-1975 թթ.) քննարկումների արդյունքում ձևակերպվեց և ընդունվեց Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը (ՀԵԱ), որը նշանակալի դեր ունեցավ ԵԱՀԽ-ի ինստիտուցիոնալ զարգացման գործում։ ՀՊԿ-ի նպատակն էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից 30 տարի անց համախմբել այն պետությունների սահմաններն ու տարածքները, որոնք այդ ժամանակ լուծեցին առկա, եթե ոչ վեճերը, ապա «անհարթությունները», և միջազգային լարվածության այդ ժամանակ ձեռք բերված թուլացման ամրագրումը: Երբ խոսում ենք ԵԱՀԽ-ի (ԵԱՀԿ 1995 թվականից) և ՄԱԿ-ի մասին, անհրաժեշտ է տարբերակել այդ կազմակերպությունների դիրքորոշումները ժողովուրդների ինքնորոշման սկզբունքի/իրավունքի վերաբերյալ։ ՄԱԿ-ի փաստաթղթերում ժողովուրդների ինքնորոշումն ԻՐԱՎՈՒՆՔ է, մինչդեռ ՀԺԿ-ում այն մեկնաբանվում է որպես տասը ՍԿԶԲՈՒՆՔՆԵՐԻՑ մեկը, որն ապագայում կխաղա իր ուրույն դերը՝ բխելով ԵԱՀԿ անդամների քաղաքական շահերից։ Նայելով առաջ՝ մենք նշում ենք, որ ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովում (1996թ., դեկտեմբեր) առաջարկվել է «ղարաբաղյան հակամարտության» կարգավորման երեք սկզբունք՝ նախապես համաձայնեցված Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների հետ, որոնց համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղը (ոչ թե ԼՂՀ-ն) կարող է ինքնորոշվել Ադրբեջանի կազմում, այլ ոչ թե անկախ լինել դրանից, ինչնպիսին այն արդեն կար։ Եվ այդ ամենը «հիմնավորվում էր» «տարածքային ամբողջականության սկզբունքով»։
Այդ բոլոր տարիներին Ադրբեջանի ղեկավարը, պնդելով, որ «միջազգային հանրության համար տարածքային ամբողջականության սկզբունքն ավելի կարևոր է, քան ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքը», վկայակոչում է հենց այդ այդպես էլ չընդունված բանաձևը:.Այն չընդունվեց Հայաստանի անհամաձայնության պատճառով, որն օգտագործեց իր վետոյի իրավունքը: (դա պայմանավորված էր ոչ թե դիրքորոշման փոփոխությամբ, այլ երկրում ստեղծված լարված իրավիճակով, որը կապված էր Երկրորդ ժամկետով առաջին նախագահի «ընտրության ոչ լեգիտիմության» հայտնի փաստի, «իրավիճակի ապակայունացման և իշխանությունների կողմից դժգոհությունն ուժով ճնշելու սպառնալիքի հետ) Հայաստանի մերժումն առաջացրեց ԵԱՀԿ մնացած բոլոր անդամների և ղեկավարության հասկանալի տարակուսանքը, քանի որ նախորդ բոլոր տարիներին Հայաստանի ղեկավարությունը՝ Լ.Տեր-Պետրոսյանի գլխավորությամբ, առաջ քաշեց Ադրբեջանի հետ համաձայնեցված հակամարտությունը «լուծելու» հենց այդպիսի մոդել։ Եվ այդ դիրքորոշումից, ինչպես պարզ դարձավ հետագա իրադարձություններից, ոչ առաջին նախագահը, ոչ էլ ՀՀՇ-ի ղեկավարությունը երբևէ չի նահանջել։
Վերադառնալով 1992 թվականին՝ հիշեցնենք, որ ի պատասխան Հայաստանի և Ադրբեջանի՝ ԵԱՀԽ Նախարարների խորհրդին 1992 թվականի հունվարի վերջի դիմումին, որոշվել էր հատուկ առաքելություն ուղարկել տարածաշրջան, որին հանձնարարվել էր ուսումնասիրել խնդիրը տեղում և զեկույց ներկայացնել Լեռնային Ղարաբաղում տիրող իրավիճակի մասին: Արդեն 1992 թվականի փետրվարի 28-ին ներկայացվեց առաքելության զեկույցը, և նույն օրը ԵԱՀԽ բարձրաստիճան պաշտոնյաների կոմիտեն ընդունեց որոշում, որով երկու անգամ՝ 1-ին և 2-րդ կետերում խոսվում է «Ադրբեջանի Հանրապետության Լեռնային Ղարաբաղի գոտում հակամարտության մասին»։ Այդպես հայտնվեց այն ձևակերպումը, ըստ որի՝ հայության ազգային-ազատագրական շարժումն ընդդեմ ցեղասպան Ադրբեջանի որակվում էր որպես Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կոնֆլիկտ Լեռնային Ղարաբաղի հարցով, կամ խորհրդային տերմինաբանությամբ՝ «կոնֆլիկտ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ»:
ԼՂՀ ղեկավարության, ինչպես նաև բազմաթիվ փորձագետների բոլոր փորձերը՝ ապացուցելու միջազգային հանրությանը, որ տարածաշրջանում տեղի ունեցողի էության ամբողջական խեղաթյուրումն ուղղակիորեն սպառնում է հայ բնակչության՝ իրենց պատմականորեն անխափան բնակավայրերում ապրելու և ստեղծագործելու իրավունքին, ինչպես նաև Ադրբեջանից ԼՂՀ անկախության անբասիր միջազգային իրավական հիմքերը՝ որպես իր կողմից ցեղասպանությունից խուսափելու միակ հնարավորություն, հանդիպում էին պաշտոնական Երևանի դիրքորոշումն արտացոլող, բայց իրականությանը հակասող այս ձևակերպմանը, որն ակնհայտորեն անտեսում էր ազգային շահերը և սպառնում հայկական պետության, ազգի, ինչպես նաև տարածաշրջանի անվտանգությանը։
Այդպես, ղարաբաղյան հակամարտության միջազգայնացումը սկսվեց ամբողջովին խեղաթյուրված տեսակետից. այն է, որ Հայաստանի ղեկավարության առաջարկով ԵԱՀԽ-ն նախկին խորհրդային հանրապետությունների՝ ՄԱԿ-ի կազմ մտնելու նախօրեին տարածաշրջանում տեղի ունեցող ամեն ինչ որպես հակամարտություն էր դիտարկում Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, որը «հավակնում էր» մեկ այլ անկախ (մի քանի օրից) պետության տարածքի մի մասին:
Այդ ժամանակ ես Հայաստանի Գերագույն խորհրդի՝ Արցախի հարցերով հատուկ հանձնաժողովի փորձագետ էի, և այդ փաստաթուղթը հայտնվեց նաև մեր հանձնաժողովում։ Այդ առիթով ես ռադիոյով ելույթ ունեցա, Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղարի առաջարկով կազմեցի մի տեքստ, որն արտացոլում էրյայդ ձևակերպման հիմնական սպառնալիքները և իրողություններին լիակատար հակասությունը՝ իրավական և փաստացի։ Հանձնաժողովի բոլոր անդամները նույնպես համոզված էին, որ այդպիսի սկիզբն ամբողջությամբ խեղաթյուրում է տեղի ունեցողի էությունը և կանխորոշում ԼՂՀ կարգավիճակը, մինչդեռ դա պետք է ԵԱՀԽ շրջանակներում քննարկման առարկա դառնար։ Ավելին, հույս կար, որ ի տարբերություն գորբաչովյան Մոսկվայի, միջազգային կազմակերպությունը կգնահատի ԼՂՀ-ի կազմավորման միջազգային իրավական և ներպետական օրինականության (լեգիտիմության) անբասիրությունը։
Սակայն ՀՀ առաջին նախագահը տխրահռչակ Ժ. Լիպարիտյանի շուրթերից չհամաձայնեց դրա հետ, և ուստի հենց վերոհիշյալը՝ բացարձակապես կողմնակալ կարծիքն ու դիրքորոշումը, որը, ըստ ամենայնի, վաղուց արմատավորված է ՀՀՇ-ի ղեկավարության մոտ, դարձավ ղարաբաղյան հակամարտության, այսպես կոչված, միջազգայնացման սկիզբը՝ աղետալիորեն խեղաթյուրելով հարցի էությունը։
Գործող իշխանությունները պարբերաբար կշտամբանքներ են հնչեցնում երկրորդ նախագահի հասցեին բանակցային գործընթացից «Ղարաբաղը դուրս բերելու» մասին։ Որքանո՞վ են արդարացված նման պնդումները: և որքանո՞վ են արդարացված Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման մասին հայտարարությունները։
Դա բոլորովին այլ պատմություն է։ Վերջերս շատերը սկսել են «բանավոր ժողովրդական արվեստն» օգտագործել նույնիսկ այն հարցերում, որոնք լուրջ քննարկում են պահանջում են և նվազագույն ծանոթություն են պահանջում իրական իրադարձություններին ու փաստաթղթերին։ Կա հստակ ժամանակ՝ 1997 թվականի ապրիլի սկիզբ, երբ Լ. Տեր-Պետրոսյանը դեռ նախագահ էր, երբ տեղի ունեցավ վերջին հանդիպումը՝ ԼՂՀ ներկայացուցիչների մասնակցությամբ մեկ սեղանի շուրջ։ Մնացած բոլոր «կարծիքները» պարապ խոսակցություններ են՝ նպատակ ունենալով թյուրիմացության մեջ գցել երկրի լայն հանրությանը և համայն հայությանը։
Ղարաբաղն ուղիղ եռակողմ շփումներից (բայց ոչ բանակցային գործընթացից) դուրս բերելու տրամաբանությունը բխում էր ՀՀՇ-ի, ավելի ճիշտ՝ կուսակցության ղեկավարության սկզբնական դիրքորոշումից և հակասում էր համաժողովրդական շարժմանը, որի ակունքները Ղարաբաղյան շարժումն էր։ Ղարաբաղյան շարժման՝ ՀՀՇ-ի վերածվելու կարևորագույն հետևանքներից էր ԼՂԻՄ-ը Հայաստանին վերամիավորելու սահմանադրական պահանջի վերածումը կոռուպցիայի դեմ, հանուն ժողովրդավարության, տոտալիտարիզմի դեմ շարժման, որը շուտով ԽՍՀՄ-ից դուրս գալու պայքարի վերածվեց։ Այդպիսի շարժումներ ծավալվեցին 1989 թվականին բոլոր (բացառությամբ Կենտրոնական Ասիայի) միութենական հանրապետություններում։ Արդեն նույն տարվա սեպտեմբերին ՀՀՇ կուսակցական ղեկավարները և նրանց ստեղծած հասարակական կազմակերպությունները բարձրաձայնեցին այն միտքը, որ ժողովրդավարական հանրապետություններում վերջ է դրվելու ազգության խտրականությանը, ինչի արդյունքում Ադրբեջանի կազմից ԼՂԻՄ-ի դուրս գալու պահանջը կկորցնի իր իմաստը: Այս արհեստական «գաղափարը» դարձավ 1990 թվականի օգոստոսին իշխանության եկած ՀՀՇ թիմի և անձամբ առաջին նախագահի անփոփոխ հիմնարար թեզը։
Ինչ վերաբերում է ՀՀՇ-ի հավատարիմ հետևորդների՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության «ճանաչման» բացարձակ անհեթեթ հայտարարությանը, ապա դա ՍՈՒՏ է, որը կոչված է արդարացնելու 2018-ին իշխանության եկած թիմի գաղափարախոսության և գործողությունների հետևանքների համար պատասխանատվությունից հրաժարվելու հետևողական քաղաքականությունը, ՍՈՒՏ, որը սպասարկում է իշխանության թուրք-ադրբեջանական ազգային շահերը։ Ի՞նչ է իրականում տեղի ունեցել 90-ականների սկզբին: 1991 թվականին ՀՀ զինված ուժերը վավերացրեցին ԱՊՀ-ին միանալու մասին պայմանագիրը:
Լ.Տեր-Պետրոսյանի ստորագրած փաստաթղթում կետ կար միացող հանրապետությունների կողմից «առկա» սահմանների փոխադարձ ճանաչման մասին։ Ա.Մութալիբովը, որպես Ադրբեջանի նախագահ, չի ստորագրել այդ փաստաթուղթը, այսինքն՝ Ադրբեջանը 1991 թվականին չմտավ ԱՊՀ։ Ուստի այդ պայմանագրի վավերացումը չի կարող Ադրբեջանի սահմանների ճանաչում նշանակել՝ մի պետության, որը դրա մասնակից չէ։ Ադրբեջանն ԱՊՀ ստեղծման մասին համաձայնագրին միացավ միայն 1993 թվականի սեպտեմբերին՝ հեղաշրջումից հետո, երբ ընտրված նախագահ Էլչիբեյը հեռացվեց, իսկ իշխանությունը զավթեց Հեյդար Ալիևը։ Հենց նա էլ 1993 թվականի սեպտեմբերին ստորագրեց նշված պայմանագիրը, այսինքն՝ Ադրբեջանն ԱՊՀ անդամ դարձավ ՀՀ զինված ուժերի կողմից դրա վավերացումից ընդամենը երկու տարի անց։
Անդրադառնանք նաև վավերացված այլ փաստաթղթերով Հայաստանի ստանձնած պարտավորություններին` նշելով դրա մուտքը ԵԱՀԽ, ՄԱԿ և հետագայում՝ այլ միջազգային կազմակերպություններ: Չկա ոչ մի փաստաթուղթ, որտեղ նշված լինեն խորհրդային սահմանները։ Չկա և չի կարող լինել նման փաստաթուղթ, որը կճանաչի որևէ պետություն իր հայտարարած սահմաններում։ Ժամանակակից միջազգային իրավունքը ճանաչումը հասկանում է որպես երկկողմ քաղաքական ակտ, որը կապված չէ սահմանված սահմաններից: Իսկ ճանաչման հայտարարության պարբերաբար հնչեցումը, իբր՝ ՄԱԿ-ի կողմից, ե՛ւ անգրագիտություն է, ե՛ւ կոպիտ մանիպուլացում է, քանի որ ՄԱԿ-ը չունի պետություն ճանաչելու գործառույթ, այն ընդունում է (կամ չի ընդունում) երկիրը որպես կազմակերպության անդամ։
Արդեն երեք տասնամյակ է, ինչ կոպիտ մանիպուլյացիա է կատարվում ինչպես Ադրբեջանի, այնպես էլ Հայաստանի քաղաքական որոշ շրջանակների կողմից, որոնք հայտնվում են իշխանության մեջ և ծրագրեր են իրականացնում, որոնք ուղղակիորեն հակասում են միջազգային իրավունքին իր ճիշտ իմաստով քաղաքական կոնյուկտուրայից դուրս և ի վերջո ուղղված են Հայաստանի և համայն հայության դեմ: և վերջապես, եթե խոսքը 1991 թվականի վերջին գոյություն ունեցող սահմանների մասին է, պետք է ընդգծել, որ ԼՂՀ-ն Ադրբեջանի կազմում չի եղել, և այդ առումով բոլոր փորձերը՝ ապացուցելու, որ Ադրբեջանը ԼՂՀ-ի նկատմամբ իրավունքներ ունի, միայն ընդգծում են ժամանակակից միջազգային հարաբերությունների ճգնաժամի խորությունը։ Այդպես, բոլորը պետք է քաջ գիտակցեն, որ չկա այնպիսի փաստաթուղթ, որով Հայաստանը ճանաչել է Ադրբեջանի խորհրդային սահմանները։
ՀՀՇ-ի կողմից ադրբեջանական հավակնությունների նկատմամբ թողտվությունը մեծապես նպաստել է չճանաչված հանրապետության դեմ Ադրբեջանի լայնածավալ ագրեսիայի մեկնարկին ՄԱԿ ընդունվելուց հետո (1992 թվականի մարտի 2)՝ իր հայտարարության հիման վրա, որը վերաբերում է. հաստատված» (և ոչ «խորհրդային») սահմանների մասին։ Ինչ վերաբերում է եվրոպական 12 երկրների՝ «Ռուսաստանի և նախկին խորհրդային մյուս հանրապետությունների ճանաչման չափանիշների մասին» հայտարարությանը, ապա Ադրբեջանը չի համապատասխանել դրանցից ոչ մեկին, այն է՝ մարդու իրավունքների, փոքրամասնությունների իրավունքների պահպանում, ՄԱԿ-ի կանոնադրության կատարում և այլն։
Սակայն, կրկնում եմ, պաշտոնական Երևանի սկզբնական դիրքորոշումը, իսկ ապագայում այդ ձախողված ուղին փոխելու ոչ բավարար ջանքերը, ջանքերի կենտրոնացումը ստատուս քվոյի պահպանման վրա՝ առանց արցախյան հիմնախնդրի իրական պատկերը միջազգային բոլոր հարթակներում վերականգնելու արդյունավետ ջանքերի, մի կողմից ՀՀՇ-ին փոխարինած իշխանությունների կողմից և ժողովրդի կողմից մերժված ապազգային ՀՀՇ կուսակցության ներկայացուցիչների՝ ազգային անվտանգության միասնական համակարգի և արժեքի ոչնչացման հարցերում բնակչությանը հետևողականորեն ապատեղեկացնելու ակտիվ աշխատանքը և Ազգային ինքնության վրա հիմնված արժեհամակարգը՝ երկրի կառավարման համակարգային սխալների հետ միասին, երկիրը հասցրեցին այս վիճակին։
Այս իշխանության առաջնորդող կարգախոսը մնում է 1992 թվականի մարտի 5-ին հրապարակված կարգախոսը։ Լ.Տեր-Պետրոսյանի՝ «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ին տված հարցազրույցում, որում հակառակ ժողովրդի կամքին և նրա թիկունքում նա հայտարարեց, որ Հայաստանը համաձայն է, որ Լեռնային Ղարաբաղը լինի Ադրբեջանի կազմում որոշակի բարձր կարգավիճակով՝ քաջ գիտակցելով. Ադրբեջանի դիրքորոշումը, որը դա առավելագույնը որպես մշակութային ինքնավարություն է հասկանում։ (Դա եղել և մնում է Թուրքիայի և Ադրբեջանի վարդագույն երազանքը, որին վիճակված չէ իրականացվել…
Հակառակ ՀՀՇ-ի դիրքորոշման՝ ազգային-ազատագրական պայքարը ծավալվեց ու թափ առավ։ Ադրբեջանի ագրեսիային, որը խախտեց միջազգային իրավունքի սկզբունքը, որն արգելում է ուժի կիրառումն իր ինքնորոշման իրավունքն իրացնող ժողովրդի նկատմամբ, պատասխան դարձավ ամբոողջ ժողովրդի զանգվածային հերոսությունը։ Հաղթական մարտեր, որոնց սկիզբը դրվեց 1992 թվականի հունվարի 26-ին։ Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի մի մասը ազատագրվեց և վերաինտեգրվեց Արցախի Հանրապետությանը՝ Խորհրդային Ադրբեջանի կողմից ապօրինաբար կտրված հսկայական տարածքներից, որոնք երբեք չեն պատկանել Ադրբեջանին և, հետևաբար, 1919 թվականի Ազգերի լիգայի կողմից որպես վիճելի որակավորվեցին: Ենթադրվում էր, որ ինքնահռչակ և չճանաչված ԱԴՀ-ն (Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն), որն առաջին անգամ հայտնվեց աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա, հավակնություններ էր ներկայացնում դրանց նկատմամբ:
1994 թվականի մայիս Անժամկետ հրադադարի շուրջ Ռուսաստանի նախաձեռնած բանակցությունները հաջողությամբ պսակվեցին: Մինչ այդ 1993 թվականի հաջող ազատագրական պատերազմի ժամանակ եղել են ոչ միայն բազմակողմ շփումներ, այլ նաև Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության պաշտոնական ներկայացուցիչների երկկողմ հանդիպումներ, ինչպես նաև նրանց միջև ուղիղ պաշտոնական նամակների փոխանակում։ Ադրբեջանը բազմիցս ուղիղ կապի մեջ է մտել քաղաքացիական ղեկավարության և ԼՂՀ պաշտպանության բանակի հրամանատարի հետ։ (Այդպես, 1993 թվականին Ադրբեջանի փոխվարչապետը հանդիպեց ԼՂՀ արտաքին գործերի նախարարի հետ։ Պահպանվել է նամակագրությունը ԼՂՀ և Ադրբեջանի ռազմական ղեկավարության միջև)։ Ներկայիս իշխանությունները, ամբողջությամբ խեղաթյուրելով այդ տարիների պատմությունն ու իրադարձությունները, փորձում են «ՀՀՇ-ի կալկայով» մեզ վերադարձնել այն իրավիճակին, երբ Հայաստանի անունից հանդես եկող անձինք համաձայնեցին «Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանի կազմում»։
Ղարաբաղյան հակամարտության միջազգայնացումը սկսվեց իրական պատկերի ամբողջական խեղաթյուրմամբ և «Միացումի» ալիքով իշխանության եկած Հայաստանի ղեկավարության մերժմամբ՝ ոչ միայն ԼՂՀ -ի՝ Հայաստանին վերամիավորումից, այլև Ադրբեջանից դրա անկախության իրավունքի ճանաչումը, որը չդադարեցրեց հայ խաղաղ բնակչությանն ամբողջությամբ բնաջնջելու փորձերը։ 1992 թվականից մենք գտնվում ենք մի իրավիճակում, երբ ԵԱՀԽ/ԵԱՀԿ-ն հետևում է ոչ թե Հայոց ցեղասպանություն իրականացնող Արցախի Հանրապետության և Ադրբեջանի, այլ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հակամարտությունը «լուծելու» մոդելին։ Այս նշանակալից օրերին անհրաժեշտ է լայնորեն փաստաթղթերով ամրագրված իրական փաստերի մասին տեղեկատվություն տարածել, վերջ տալ դրանց անամոթ խեղաթյուրմանը։ Պետք է պարզել, թե ինչ կարելի է և ինչ պետք է անել հիմա։ Միջազգային իրավաբաններն իրավացիորեն կարծում են, որ պետք է հրաժարվել այն կեղծ հայեցակարգից, թե Արցախի Հանրապետության կարգավիճակի որոշումը ցեղասպան Ադրբեջանի ներքին գործն է, և խնդիրը վերադարձնել դրա անկախությունը որպես Արցախի յուրաքանչյուր բնակչի և ողջ բնակչության անվտանգության ապահովման միակ հնարավոր երաշխիք ճանաչելու համատեքստ։
Հենց այդ պատճառով ՄԱԿ-ում Հայաստանի ընդունման 30-ամյակը պետք է նշանավորվի Արցախյան շարժմամբ, ազգային բոլոր ուժերի՝ Արցախի Հանրապետության օրինական կազմավորման և կայացման և դրա անբասիր լեգիտիմության իրական պատկերի վերականգնմանն ուղղված բուռն գործունեությամբ՝ նկատի ունենալով, որ միայն դրա ճանաչումը կարող է պայման դառնալ Մեծ Մերձավոր Արևելքի տարածաշրջանում երկարաժամկետ անվտանգության ապահովման համար՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի հանցավոր արարքների համար պատասխանատվության սկզբունքի պարտադիր իրագործմամբ։
Մարիամ Լեվինա