Արմեն ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ. «ՆՈՐ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ԲԱՐԵԿԱՄՈՒԹՅՈՒՆ ԱՆԵԼԸ ԴԺՎԱՐ Է ԼԻՆԵԼՈՒ»

Հայաստանի Ազգային ժողովի պատգամավոր Արմեն Գևորգյանը Մեդիամաքսին է տրամադրել Մինսկում կայացած Հայաստանի Ազգային ժողովի և Բելառուսի Ազգային ժողովի միջև համագործակցության միջխորհրդարանական հանձնաժողովի նիստում իր ելույթի տեքստը:

Հարգելի գործընկերնե՛ր,

Ծամծմված են դարձել պնդումներն այն մասին, որ աշխարհը թևակոխում է հարաբերությունների մի նոր դարաշրջան, որտեղ միակողմանի հեգեմոնիան նահանջում է, և ի հայտ են գալիս ազդեցության նոր կենտրոններ ու հավակնություններ, կամ այն մասին, որ սկսվում է նոր աշխարհակարգի դարաշրջան: Ակնհայտ է միայն այն, որ աշխարհն ապրում է արմատական վերափոխումների դարաշրջան, և քանի դեռ ամեն ինչ ընթացքի, շարժման մեջ է, մոտակա տասնամյակում պետք չէ գլոբալ կայունության և կանխատեսելիության հույսեր փայփայել:

Առաջիկա մի քանի տարիները դառնալու են նոր հավակնությունների ձևավորման փուլ, որոնք իրենց ծավալներով կլինեն գլոբալ կամ տարածաշրջանային, միջազգային համագործակցության գործող ձևաչափերի փլուզման, հատկապես անվտանգության հարցերով, գործող տարածաշրջանային կազմակերպությունների վերաիմաստավորման և վերաֆորմատավորման ժամանակաշրջան։

Միևնույն ժամանակ, ակնհայտ են մի շարք հանգամանքներ.

• աշխարհը պատրաստ չէ երրորդ համաշխարհային պատերազմին, քանի որ դժվար կլինի դիմանալ միջուկային բաղադրիչի գայթակղությանը, ինչը ամեն ինչի վերջ կնշանակի;

• աշխարհը չի խուսափելու քաղաքական սահմանների նոր վերաբաշխումից, ինչն ի վերջո կթուլացնի հակամարտությունների բարձր ներուժը, կբավարարի կուտակված հավակնությունները և որոշակի հանգստություն կբերի;

• աճում է տնտեսությունների ռազմականացումը և ռազմարդյունաբերական համալիրի հզորացումը, առևտրատնտեսական հարաբերություններում նկատվում է առևտրի տեղայնացումը;

• տեղի է ունենում սեփականության անձեռնմխելիության պարադիգմի՝ որպես ժամանակակից ազատական հարաբերությունների հիմքի փոփոխություն և գաղափարախոսությունների ու արժեքային պարադիգմների փլուզում (ազատականություն, պահպանողականություն);

• զգալի բնական ռեսուրսների տիրապետումը կամ դրանց բաշխման և փոխադրման գործընթացի վրա ազդելու կարողությունը դառնում են որոշիչ գործոններ սեփական ազգային շահերի առաջմղման կամ պաշտպանության համար: Ընդհանուր առմամբ, տեղի է ունենում տնտեսական կապերի ինքնիշխանացում համագործակցության նոր ուղիների և կախվածությունները նվազագույնի հասցնելու միջոցով։

Ցավոք, միջազգային հարաբերությունների նոր գլոբալ ճարտարապետության կառուցման առաջիկա գործընթացում կլինեն և՛ շահող և՛ կորցնող պետություններ (ինքնիշխանության կորուստ և փլուզում, տարածքային կորուստներ և այլն)։ Դաշինքները ձևավորվելու են տարբեր քաղաքական ռեժիմներ ունեցող երկրների միջև՝ կախված պայմանավորվող կողմերի ռազմավարական նպատակներից և շահերից, իսկ որոշ դեպքերում էթնոկրոնական գործոնները որոշիչ կդառնան դաշինքի շահերի առաջմղման համար։ Համընդհանուր տուրբուլենտության ժամանակաշրջանում երկրները շահարկելու են իրենց ռեսուրսներն ու հնարավորությունները, ի ցույց են դնելու իրենց արժեքն ու նշանակությունը։ Նոր անորոշության պայմաններում յուրաքանչյուրը կձգտի հասնել իր համար առավել շահավետ լուծումներին և պաշտպանել իրեն հնարավոր ռիսկերից։ Նոր աշխարհում բարեկամություն անելը դժվար կլինի։

Մենք պետք է ելնենք այն փաստից, որ Եվրասիայում հիմնական պայքարը շարունակվելու է միջանկյալ պետություններում այսպես կոչված ռազմավարական ներկայության համար: Այն պետություններում, որոնք հայտնվել են Ռուսաստանի և մնացած աշխարհի միջև՝ Խորհրդային Միության փլուզման արդյունքում: Ուժերի առկա հարաբերակցության հիմնական փոփոխություններն ավանդաբար տեղի կունենան Եվրասիական մայրցամաքում։ Այստեղ լարվածության ներուժը կուտակվել է ոչ միայն վերջին տասնամյակներում։ Այն սկսեց ձևավորվել և աճել Առաջին համաշխարհային պատերազմից անմիջապես հետո։ Խորհրդային Միության փլուզումը որոշակի իմաստով սրեց անկայունության և առճակատման տարրերը, որոնք զետեղված էին ազգային քաղաքականության վերաբերյալ բոլշևիկների նախկին որոշումներում, այդ թվում՝ Հարավային Կովկասում։

Մեր տարածաշրջանի և, մասնավորապես, իմ երկրի համար հատկապես կարևոր է հասկանալ, որ այսօր տարածաշրջանում ծավալվում է երկու երկարաժամկետ աշխարհաքաղաքական ռազմավարությունների մրցակցություն՝ Ռուսաստանի եվրասիական ինտեգրումը և Թուրքիայի պանթյուրքական էքսպանսիան։ Եթե եվրասիական ինտեգրման ռազմավարության շարժառիթը և նպատակները հասկանալի և օբյեկտիվ են՝ պայմանավորված պատմական պայմաններով և պատճառներով, ապա կարևոր է մատնանշել պանթյուրքական էքսպանսիայի շարժառիթներն ու հիմնական նպատակները՝ հասկանալով այն որպես տարածաշրջանում ռազմավարական առումով առավելագույնս խորը և երկարաժամկետ դիրքավորվելու արևմտյան երկրների ցանկությունը։ Դրա համար նրանց անհրաժեշտ է.

-Ռուսաստանին տարածաշրջանից դուրս մղելը, Իրանում քաղաքական ռեժիմի փոփոխությունը և Թուրքիայի դերի ուժեղացումը, այսինքն՝ տարածաշրջանային հիմնական խաղացողի փոփոխությունը;

- Ազատ հասանելիություն Կասպիական տարածաշրջանի էներգառեսուրսներին և դրանց անխոչընդոտ տեղափոխում;

- Ռուսաստանի, Իրանի և Չինաստանի տարանցիկ և լոգիստիկ հնարավորությունների սահմանափակումը Հյուսիս-Հարավ, Արևելք-Արևմուտք երթուղիներով:

Այսօր մեր տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական դասավորվածության զարգացումը մեծապես պայմանավորված է ոչ միայն գլոբալ գործընթացներով, միջպետական հարաբերություններով, համապատասխան երկրներում իշխանության որակի խնդիրներով, այլև Ուկրաինայի շուրջ իրավիճակով։ Մինչ վերջերս շատերին թվում էր, թե հայկական կողմի համար գործընթացները սահմանափակվում են 2025 թվականով՝ Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղապահ կոնտինգենտի գտնվելու ժամկետով։ Սակայն պարզվեց, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև այսպես կոչված խաղաղության օրակարգը, որն ակտիվորեն առաջ են մղում արևմտյան երկրները ուկրաինական հակամարտության ֆոնին, նոր իրավիճակ ստեղծեց:

Պետք է հստակ հասկանալ և գիտակցել, որ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության ճանաչումը՝ Լեռնային Ղարաբաղը վերջինիս կազմում ներառյալ և խաղաղության պայմանագրի ստորագրման աշխարհաքաղաքական շարունակությունը կլինի ռուսական խաղաղապահ կոնտինգենտի հետագա ներկայության նպատակահարմարության, և առհասարակ, Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի ռազմական ներկայության հարցի բարձրացումը։ Բայց ամենակարևորն այն է, որ իրադարձությունների նման զարգացումը Լեռնային Ղարաբաղի հայերի նկատմամբ պատմական հայրենիքում նոր ցեղասպանության և դրա հետագա կորստի պոտենցիալ հեռանկար է ստեղծում, ինչպես դա եղավ Նախիջևանի հայերի հետ Խորհրդային Ադրբեջանի տարիներին։ Եթե Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիրը չլուծված թողնի հակամարտության հիմնարար հարցը՝ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, ապա դրա լուծումը կրկին լինելու է հայության ոչ միայն այսօրվա, այլև ապագա սերունդների առաքելությունը։ Հասկանալի է, որ ստեղծված պայմաններում ներկա սերունդներին չի հաջողվի վերջնական փոխզիջումային լուծում գտնել Ղարաբաղի հարցում, սակայն եթե խնդրի քաղաքական մոտեցումները չբացահայտվեն, ապա տարածաշրջանում խաղաղություն որպես այդպիսին չի լինելու։

Ադրբեջանի վարքագիծը, այդ թվում՝ Հայաստանի Հանրապետության նկատմամբ տարածքային պահանջները և դրա ինքնիշխան տարածքի որոշ հատվածների օկուպացումը վերջին երկու տարիներին, Հայաստանի քաղաքացիներին Բաքվում գերության մեջ պահելը, Լաչինի միջանցքի շրջափակումը, որը հանդիսանում է 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի եռակողմ համաձայնագրի դրույթների ուղղակի խախտում, Ադրբեջանի կողմից միջազգային դատական ատյանների որոշումները չկատարելը, այս ամենը խոսում է այն մասին, որ Ադրբեջանում իշխանությունն ի վիճակի չէ բանակցել, այն գտնվում է էյֆորիայի մեջ և որոշակի առումով զգում է իր անպատժելիությունը։ Այդ զգացումը մեծանում է Ադրբեջանի էներգետիկ ռեսուրսներից արևմտյան գործընկերների կախվածության ու Իրանի հետ դիմակայությունում նրանից նոր ակնկալիքներին զուգահեռ։

Ադրբեջանի այս պահվածքին շատ դեպքերում նպաստում է նաև իրավիճակը ՀԱՊԿ ներսում, որի անդամներից մի քանիսը մի շարք պատճառներով ըստ էության աջակցում են Ադրբեջանին՝ պաշտոնապես շնորհավորելով նրան 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմում տարած հաղթանակի կապակցությամբ։ Ցավոք, ռազմաքաղաքական կազմակերպության աշխարհաքաղաքական ռազմավարական շահերը հաճախ դառնում են էթնոկրոնական և ընթացիկ գործոնների պատանդը։ Պետք է հստակ գիտակցել, որ հայ ժողովրդի շահերի հաշվին Ադրբեջանին աջակցելը նպաստում է նաև տարածաշրջանում թյուրքական էքսպանսիայի ամրապնդմանը ՀԱՊԿ համակարգաղստեղծ անդամ Ռուսաստանի դերի և նշանակության թուլացման հաշվին։

Հաշվի առնելով մեր անդամակցությունը այնպիսի ինտեգրացիոն նախագծերում, ինչպիսիք են ԱՊՀ-ն, ԵԱՏՄ-ն և ՀԱՊԿ-ը, կարևոր է ազնվորեն և բաց գնահատել դրանցում տեղի ունեցող գործընթացների որակը։ Վերջերս ստիպված եմ լինում տարբեր միջազգային հարթակներում խոսել երկակի ստանդարտների քաղաքականության մասին։ Մեր դաշինքի ռազմաքաղաքական համագործակցության շրջանակներում պետք է բացառենք նման երևույթները, այլապես կսկսի զարգանալ հարաբերությունների բազմաշերտ ու բազմակողմանի դինամիկա, որը ոչ մի կերպ չի նպաստի համախմբվածությանը և միասնությանը։

Պատերազմը Ուկրաինայում վերջնականապես փոխեց այսպես կոչված զարգացման միտումը։ Գլոբալիզացիայի փոխարեն սկսվում է առևտրատնտեսական հարաբերությունների և լոգիստիկ կապերի տեղայնացումը, քաղաքական դիսկուրսի և տնտեսությունների ռազմականացումը։ Մենք ականատես ենք դառնում աշխարհի բաժանմանը ոչ միայն ազատական Արևմուտքի և պահպանողական Արևելքի, այլև Գլոբալ Հյուսիսի և Գլոբալ Հարավի։ Տիեզերքի և Արկտիկայի հետախուզումը ռազմավարական մրցակցության և առճակատման առանցքային ոլորտներ կդառնան, իսկ կարճաժամկետ հեռանկարում հիմնական պայքարը կծավալվի հիմնականում չեզոք Գլոբալ Հարավի հանդեպ վճռական ազդեցության սահմանելու համար:

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո զսպման հիմնական մեխանիզմի ոչնչացումը՝ գլոբալ ազդեցության կենտրոններից մեկի հեգեմոնիայի բացակայության տեսքով, ինչպես նաև վերջին 30 տարվա փորձարկումները հանգեցրին այսպես կոչված անվտանգության տարածաշրջանային չափումների առաջացմանը՝ գլոբալ անվտանգության համակարգի փոխարեն։

Արդեն նկատվում է, որ միջազգային գործընթացների հիմնական խթանիչները լինելու են ԱՄՆ-Եվրոպա և Ռուսաստան-Չինաստանը ազդեցության առանցքները։ Եթե առաջին անդրատլանտյան առանցքը ձևավորված է և նրան միայն աճի և կայունության նոր խթաններ են պետք, ապա երկրորդը՝ եվրասիականը, դեռ գտնվում է իր առաջացման շարժառիթների ամրագրման և իր հավակնությունների ինստիտուցիոնալացման ուղիների որոնման մեջ։ Ազդեցության այս առանցքներն իրենց հերթին կհանգեցնեն, այսպես կոչված, անվտանգության եռանկյունների առաջացմանը։ Կհայտնվեն տարածաշրջանային և վերտարածաշրջանային եռանկյուններ, օրինակ՝ Ռուսաստան-Չինաստան-Իրան, Ռուսաստան-Չինաստան-Բելառուս, ԱՄՆ-Կանադա-Եվրոպա, ԱՄՆ-Եվրոպա-Լեհաստան, ԱՄՆ-Եվրոպա-Թուրքիա և այլն։

Կցանկանայի նշել, որ չնայած Հարավային Կովկասում կայունության և բարգավաճման բարդ և խորապես հակասական գործոններին, մենք կարող ենք գտնել բազմաթիվ խնդիրների ընդհանուր լուծում Հարավային Կովկասի անվտանգության նոր ճարտարապետություն կառուցելու միջոցով: Այն կարող է ելնել նրանից, որ ռազմական գործողությունների ռիսկերը պետք է նվազագույնի հասցվեն՝ հաշվի առնելով այստեղ բնակվող ժողովուրդների էթնոկրոնական բնույթի առանձնահատկությունները, տարածաշրջանի ռեսուրսային (ածխաջրածիններ և ջրային) ապահովությունը, տարանցիկ և հաղորդակցական ներուժը, ինչպես նաև ուժերի և փոխադարձ զսպման միջոցների օպտիմալ հավասարակշռությունը։ Բոլոր կողմերը պետք է ձգտեն տարածաշրջանում ստեղծել ընդհանուր գոտի՝ զերծ ապագա պատերազմների ռիսկերից։ Դրա համար առաջին հերթին անհրաժեշտ է գտնել համատեղ, առանց հակամարտությունների հարևանության օպտիմալ բանաձև, երբ երկրները չեն ձգտի սահմանափակել ինքնորոշման իրավունքը, ինչպես նաև տարածաշրջանային երկխոսության և խելամիտ համագործակցության մեխանիզմները։

Համատեղ կարող են դառնալ տրանսպորտային և էներգետիկ հաղորդակցության նոր նախագծերի մշակման և իրականացման և նրանց համատեղ պաշտպանության խնդիրները։ Տարածաշրջանում հնարավոր է հասնել ներդրումների առավելագույն դիվերսիֆիկացման՝ դիտարկելով այն որպես սպառման ընդհանուր շուկա՝ ինտեգրված տրանսպորտային հաղորդակցություններով և առավելագույնս սինխրոնացված պետական կառավարման տարածաշրջանային տարածքով (մաքսատուն, սահմանային հսկողություն և այլն):

Եզրափակելով՝ կցանկանայի նշել, որ առաջիկա մի քանի տարիներին աշխարհաքաղաքական տուրբուլենտությունն աճելու է։ Ներկայիս պետական գործիչների և քաղաքական վերնախավերի իմաստությունը, խելամտությունը և պրագմատիզմը պետք է ապահովեն, որ բոլոր նոր որոշումները հնարավորինս արագ ի հայտ գան և ընդունվեն առանց մարդկային մեծ կորուստների։

Մեդիամաքս