Washington Post․ ԱՐՑԱԽԻՑ ՀԵՏՈ ԱԴՐԲԵՋԱՆՆ ԱՆՑՆԵԼՈՒ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐԱԿԱՆ ԳԾԻ ԴԻՏԱՐԿՄԱՆԸ
Հայաստանի հարավում գտնվող Մեղրիի հին երկաթուղային կայարանի մոտ ճանապարհին կանգնած է մի ժանգոտ լոկոմոտիվ՝ ներկված Խորհրդային Միության խորհրդանշանով, ասես դեռ ուղևորների սպասելով, որոնք վաղուց դադարել են գալ, գրել է Washington Post-ը։
«...Մեղրին ռազմավարական խաչմերուկում է գտնվում, որի հասանելիության համար պայքարում են տարածաշրջանային տերությունները, ներառյալ Ադրբեջանը, Իրանը, Թուրքիան և Ռուսաստանը, ինչը մտավախություններ է առաջացնում, որ այն շուտով կարող է հայտնվել նոր պատերազմի կենտրոնում։
Արաքս գետից հյուսիս և Իրանի սահմանին գտնվող Մեղրին շրջապատված է Ադրբեջանի տարածքով։ Արևելքում գտնվում է Ադրբեջանը, որի սահմանը Հայաստանի հետ փակ է 1991-ից։ Դեպի արևմուտք մոտ վեց մղոնի վրա է Նախիջևանը, որը դեպի ծով ելք չունեցող ադրբեջանական անկլավ է, և որը Բաքուն վաղուց երազում է միացնել իր հիմնական մասին։ Նախիջևանի մի մասը սահմանակից է Թուրքիային։
Ադրբեջանը Մեղրին և Հայաստանի Սյունիքի մարզի մնացած մասն անվանում է Զանգեզուրի միջանցք։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը և մյուս պաշտոնյաները այդ միջանցքի բացումը համարում են իրենց գլխավոր խնդիրը, որն այժմ գտնվում է ուշադրության կենտրոնում Բաքվի կողմից Արցախի վիճելի տարածքը վերադարձնելուց հետո։
Զանգեզուրի միջանցքը Արևելք-Արևմուտք բավական շահութաբեր և ավելի երկար երթուղու ընդհատված օղակն է, այն անվանվում է «Միջին միջանցք», որը կմիավորի Չինաստանը և Կենտրոնական Ասիայի երկրները Թուրքիայի հետ Ադրբեջանի միջով։
Երևանը խոստացել է բացել տրանսպորտային երթուղիները 2020թ. հրադադարի համաձայնագրի շրջանակում, Արցախի ոչ երկար պատերազմից հետո։ Բայց այդ ժամանակվանից հայ պաշտոնատար անձինք առարկում են՝ հայտարարելով, որ ցանկացած նման պայմանավորվածություն փաստացի կարող է նշանակել Հայաստանի տարածքի օկուպացիա։
Մոսկվայի (որը չկարողացավ կանխել Ադրբեջանի ռազմական գործողությունն Արցախում) կողմից դավաճանված Հայաստանն այժմ ցանկանում է ունենալ երրթուղու լիակատար վերահսկողությունը։ Եվ նա այլևս չի ցանկանում ռուսական ուժերի մասնակցությունը, որոնք պահպանում են Մեղրիի սահմանը 1970-ականներից։
Մինչդեռ Ադրբեջանը ճնշում է գործադրում Երևանի վրա՝ պահանջելով միջանցքի անխոչընդոտ հասանելիություն, ջանալով նորից բացել հին խորհրդային երկաթուղին Բաքվից մինչև Նախիջևան, ինչպես նաև ավտոխճուղին։ Երթուղու պատրաստման շրջանակում արդեն սկսվել է ենթակառուցվածքի շինարարությունը։
Ալիևը հասկացրել է, որ Բաքուն ուժ կկիրառի, որպեսզի զավթի միջանցքը, եթե 2020թ. համաձայնագիրը չկատարվի։ «Մենք կիրականացնենք Զանգեզուրի միջանցքը՝ ցանկանա դա Հայաստանը, թե ոչ»,- հայտարարել է նա 2021թ.։
«Ես կարծում եմ, որ սրման սպառնալիքը միանգամայն հավանական է»,- ասել է Միջազգային հարաբերությունների գերմանական խորհրդի Հարավային Կովկասի գծով փորձագետ Շթեֆան Մեյսթերը։ «Ադբեջանցիները առավելապաշտական մոտեցում ունեն... Եթե նրանք կարողանան դիմանալ դրան, նրանք դա կանեն»։
Եվրոպական Քարնեգի հիմնադրամի ավագ գիտաշխատող Թոմաս դե Վաալը, որը մասնագիտացել է տարածաշրջանի հարցերում, ասել է, որ գոյություն ունի «Արևելք-Արևմուտք այդ նույն երթուղու երկու մրցակցող տեսլական». Հայաստանին աջակցում է Արևմուտքը, իսկ Ադրբեջանին՝ Ռուսաստանն ու Թուրքիան միասին։ «Ավելի հավանական է, որ Բաքուն և Մոսկվան միասին կօգտագործեն ճնշման իրենց բոլոր կետերը Հայաստանի կառավարության վրա, որպեսզի ստիպեն նրան ընդունել իրենց պլանը»,- ասել է դե Վաալը։ «Այնպես որ, սա վերածվում է իսկական մրցության»։
Թուրքիան և Ռուսաստանը, որոնց ձեռնտու կլիներ Հայաստանի տարածքը հատող տրանսպորտային կապերի ընդլայնումը, աջակցել են Ալիևի պլաններին։ Ռուսաստանը հատկապես ցանկանում է, որ այդ հարավային երթուղին թույլ տա շրջանցել արևմտյան պատժամիջոցները։ Մոսկվան Ադրբեջանին օգտագործում է նավթի վաճառքը շարունակելու համար՝ չնայած ներմուծման արգելքին և գների սահմանափակման ռեժիմին։
Բայց Իրանը՝ Հայաստանի հզոր դաշնակիցը և նրա միակ բարեկամական հարևանը, վճռականորեն դեմ է այս նախագծին՝ թույլ չտալով Հայաստանի հետ իր սահմանի ցանկացած փոփոխություն։ Ենթադրվող պլանը կխոչընդոտի, եթե չխզի ազատ առևտուրը և փոխադրումները երկու երկրների միջև։ Սա նաև կարող է հանգեցնել Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ գազի գործարքներից Իրանի շահույթների կրճատման։
Արցախի դեմ Ադրբեջանի կայծակնային հարձակումն անցած ամիս, որն ստիպեց ավելի քան 100 000 էթնիկ հայերի, որոնք ապրում էին տարածաշրջանում, փախչել, մտավախություններ առաջացրեց, որ Բաքուն, որն ուժեղացրել է իր ռազմատենչ հռետորաբանությունը, կարող է ուժ կիրառել, որպեսզի հասնի տարանցման միջանցքին։
...Մեղրիի շատ բնակիչներ թերահավատ են տրանսպորտի վերականգնման ցանկացած պլանի հարցում։ «Ես չեմ ուզում, որ այդ երկաթուղին նորից աշխատի։ Մենք այստեղ առանց դրա էլ խաղաղ ապրում ենք։ Ես ադրբեջանցիներին չեմ վստահում»,- ասել է 63-ամյա թոշակառու Սիլվա Հովակյանը։
70-ամյա Մարատ Խաչատրյանը, որը բանջարեղեն է վաճառում, լավ է հիշում հին երկաթուղին։ Հայրենի Կապանից Երևան տանող ճանապարհը 12 ժամ է տևում։ Այն օրերին գնացքը անցնում էր Նախիջևանով, և, Խաչատրյանի խոսքով, ադրբեջանցիները երբեմն քարեր էին նետում պատուհաններին։
«Մի անգամ ես նստած էի վագոնում, և քարը կոտրեց պատուհանը և անցավ իմ կողքով. դա սարսափելի էր»,- ասել է նա։ «Դրանից հետո ես միշտ պատուհաններից հեռու էի նստում»։ «Չնայած այն ժամանակ պատերազմ չկար, այլ կային կոմունիստական կանոններ և կոմունիստական հասարակություն, ատելությունը նախկինի պես շատ էր»։ «Ինձ երկաթուղի պետք չէ»,- ասել է Խաչատրյանը։ «Դա մեզ պետք չէ։ Ադրբեջանցիները կարող են կանգ առնել Մեղրիում և անեն ինչ ուզենան»։