ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ «ԱՄԵՆԱԷԺԱՆ» ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԸ ԳՏՆՎՈՒՄ ԵՆ ՄԱՐԶԱՅԻՆ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ ՔԱՂԱՔՈՒՄ
Հայաստանում բնակչության գրեթե երկու երրորդը (ավելի ստույգ՝ 64%) ապրում է քաղաքներում, իսկ մեկ երրորդից ավելին (37%) ապրում է մայրաքաղաք Երևանում։ Հիշեցնենք, որ ավելի քան կես դար առաջ մայրաքաղաքը հատել է 1 միլիոն բնակչի հեղինակավոր մակարդակը։ Խորհրդային իշխանության տարիներին Երևանը դարձավ հանրապետության անվիճելի քաղաքական, տնտեսական, գիտական և մշակութային կենտրոնը։
Սակայն նման կենտրոնացումը փոքր երկրում ուներ նաև իր բացասական կողմը։ Մասնավորապես, դա հանգեցրել է մայրաքաղաքի և մարզերի անհավասար զարգացմանը։ Պատկերավոր ասած՝ գավառը միշտ մնացել է մեր «մեգապոլիսի» ստվերում՝ շատ առումներով նկատելիորեն հետ մնալով դրանից։
Անցած տասնամյակների ընթացքում Երևանում բնակարանաշինությունը բառացիորեն վերափոխել է քաղաքը, հատկապես կենտրոնը։ Բայց այս առաջընթացը հանգեցրեց նաև անցանկալի հետևանքների։ Այսպիսով, Երևանում նկատելիորեն աճել է շենքերի խտությունը, ինչի արդյունքում քաղաքում առաջացել է խնդիրների մի ամբողջ շարք։ Մարզային քաղաքները կարծես թե նման խնդիրների չեն բախվում բնակարանաշինության «արագ տեմպերի» բացակայության պատճառով։
Ի դեպ, դատելով պաշտոնական վիճակագրության հրապարակումներից, վերջին քսան տարիների ընթացքում Հայաստանում բազմաբնակարան շենքերի թիվը նվազել է 3,1 հազար միավորով (կամ գրեթե 14%-ով)։ Թերևս որոշ շինություններ (օրինակ՝ բնակելի զորանոցներ), որոնք քանդվել են, դուրս են գրվել բնակարանային ֆոնդի պետական հաշվառման ժամանակ։ Մայրաքաղաքում բազմաթիվ հին բազմաբնակարան շենքեր քանդվեցին՝ նոր շենքերի համար ճանապարհ բացելու համար (դասական օրինակ է Հյուսիսային պողոտան): Չի կարելի բացառել այս երևույթի այլ, արդեն սուբյեկտիվ պատճառները։
Հանրապետությունում բնակարանների թիվը նույն ժամանակահատվածում աճել է 47,5 հազար միավորով (կամ 12%-ով)։ Դրան նպաստել է մայրաքաղաքում բազմաբնակարան շենքերի ակտիվ շինարարությունը։ Հաշվի առնենք, որ մասնավոր բնակարանների թվի աճ, վիճակագրական հաշվառման մեջ, հնարավոր է նաև հանրակացարանների սեփականաշնորհմամբ։ Ներկայումս երկրի բնակարանային ֆոնդը ներառում է 460,8 հազար բնակարան, որոնց կեսից ավելին գտնվում է մայրաքաղաքում։
Մարզերի տեսակարար կշիռը, որը կազմում է 46% բնակարանների պաշարում, բնակարանների առքուվաճառքի գործարքների ընդհանուր քանակում նկատելիորեն ավելի փոքր է՝ մոտ 33% (տվյալներ 2022թ.)։ Հասկանալի է, որ մայրաքաղաքում բնակարանների շուկան ավելի տարողունակ է՝ պայմանավորված մի շարք գործոններով. Վերջիններիս թվում է բազմաբնակարան շենքերի զանգվածային շինարարությունը՝ հիփոթեքային արտոնություններով։ Այսինքն՝ մի գործոն, որը մարզերում թողնում է միայն լավը ցանկանալ։
Այս տարվա հունվարի 1-ի դրությամբ նահանգում բնակելի ֆոնդը բաղկացած էր 210 հազար բնակարանից։ Մարզային առումով առաջատարը Կոտայքի մարզն է, որին հաջորդում են Լոռին ու Շիրակը։
«Բնակարան» կարգավիճակով բնակարաններ կան նաև գյուղերում։ Գյուղական բնակարանների ամենամեծ թիվը Արմավիրի մարզում է (6,4 հազար կամ մարզի ընդհանուր թվի 29%-ը), ամենափոքրը Վայոց ձորում (0,6 հազար կամ 11%) և Գեղարքունիքում (0,6 հազարից պակաս): կամ 5%)։
Մարզերում հաճախ հանդիպում են հինավուրց շենքեր (հաճախ մեկ հարկանի շենքեր), որոնք վիճակագրական հաշվետվություններում հայտնվում են որպես «բազմաբնակարան շենքեր»։ Բնակարանային ֆոնդը պարունակում է նաև նախկին հանրակացարանների բազմաթիվ սենյակներ, ինչպես նաև սեփականաշնորհված գյուղական վարչական և նմանատիպ շենքեր։
Վայոց ձորի մարզում ամեն ինչ պարզ է. այն Հայաստանի ամենափոքր մարզն է և քաղաքային բնակչության ցածր մասնաբաժինով։ Բնակարանների քանակով առանձնանում են քաղաքաշինության համեմատաբար բարձր աստիճան ունեցող տարածքները՝ Կոտայքը, Լոռին և Շիրակը։ Դրանց հակապոդները հիմնականում Արագածոտնի, Արարատի, Արմավիրի և այլնի գյուղական շրջաններն են (տես գրաֆիկ)։
Այս ցուցանիշներն արտացոլված են բնակարանների առքուվաճառքի գործարքների քանակով։ Բնակարանների առուվաճառքի վարկանիշով գլխավորում են վերը նշված երեք մարզերը՝ Կոտայքը, Լոռին և Շիրակը։ Նշենք, որ Կոտայքի մարզի բարձր ցուցանիշը մեծապես ապահովել է Աբովյան քաղաքը։
Բնակչության առումով Աբովյան քաղաքը Հայաստանի խոշորագույն մարզային քաղաքներից է։ Մեր «մեգապոլիսի» աշխարհագրական մոտ լինելը դրան հեռավոր քաղաքների համեմատ որոշակի առավելություններ է տալիս։ Ի դեպ, քաղաքի որոշ բնակիչներ աշխատում են մայրաքաղաքում։
Ի տարբերություն մարզային շատ քաղաքների, Աբովյանում ընթանում են ժամանակակից բազմաբնակարան շենքերի շինարարություն։ Ավելին՝ «էլիտար» համալիրների տեսքով՝ բարեկարգված տարածքներով և մանկական խաղահրապարակներով։ Բնականաբար, դրանցում բնակարանների բավականին բարձր գներով։
Մարզում բնակարանների շուկայական գների մակարդակի վրա ազդող բազմաթիվ գործոններից պետք է առանձնացնել մայրաքաղաքից բնակավայրերի հեռավորության աստիճանը։ Մեր մարզկենտրոններից բնակարանների ամենաբարձր գները Արտաշատում, Աշտարակում և Կապանում են (տես հետևյալ գծապատկերը):
Աշխարհագրական առումով Արտաշատն ու Աշտարակը գտնվում են Երևանի բառացիորեն հարևանությամբ՝ 20 կիլոմետրից մի փոքր ավելի հեռավորության վրա։ Այլ գործոնների հետ մեկտեղ, այս հանգամանքը նպաստել է, որ այս երկու քաղաքները շրջկենտրոնների գնային վարկանիշում առաջատար լինեն։
Այս տեսանկյունից առաջին եռյակում բացառություն էր կազմում Հայաստանի հարավում գտնվող Սյունիքի մարզի կենտրոնը՝ մայրաքաղաքից (մոտ 300 կիլոմետր) հեռավորության վրա գտնվող Կապան քաղաքը։ Մետաղ արդյունահանող խոշոր ձեռնարկությունները բարձր վարձատրվող աշխատանք են ապահովում մարզի շատ բնակիչների համար (ներառյալ հենց Կապանը): Նշենք, որ Սյունիքը Հայաստանի միակ մարզն է, որտեղ միջին աշխատավարձն ավելի բարձր է, քան մայրաքաղաքում։
Ողջի գետի նեղ հովտում գտնվող Կապանը խորհրդային տարիներին կառուցված գրեթե 11 հազար բնակարան ունի։ Առաջիկա երկու տարում նախատեսվում է շահագործման հանձնել չորս բարձրահարկ բազմաբնակարան շենք։ Այս դեպքում նոր շենքերի շնորհիվ Կապանում կձևավորվի առաջնային շուկա։
Շուկայական գների այլ պատկեր է ի հայտ գալիս մեկ այլ վարկանիշում՝ արդեն հանրապետության 45 քաղաքների համար։ Այստեղ մի հետաքրքիր մանրամասն կա՝ քաղաքների առաջին տասնյակում ընդամենը երկու մարզկենտրոն կա՝ վերը նշված Արտաշատն ու Աշտարակը (տես ստորև ներկայացված աղյուսակը)։
Հետաքրքիր է նաև, որ ցուցակում առաջատարը ոչ թե վերոնշյալ Աբովյանն է (որը երկրորդ տեղում է), այլ նույն տարածաշրջանի փոքր քաղաքը՝ Ծաղկաձորը։ Այս առողջարանային քաղաքում բնակարանների գները համեմատելի են մայրաքաղաքի միջին գների հետ, ինչը բացառություն է միայն մարզերի համար: Հոկտեմբերին միջին շուկայական գները 1 քառ. քմ բնակարանները Ծաղկաձորում կազմել են 426 հազար դրամից մի փոքր պակաս (1052 դոլարին համարժեք դրամ), իսկ մայրաքաղաքի Քանաքեռ-Զեյթուն վարչական շրջանում՝ 420 հազար դրամ (1039 դոլար):
Վերջին երեք տասնամյակների ընթացքում որոշ բնակավայրեր կտրուկ փոխվել են, և դրանցից միայն մի քանիսը դեպի լավը: Վերջինիս է պատկանում նաև Ծաղկաձորը։ Առողջարանային այս քաղաքում նոր հանգստյան տներ ու հյուրանոցներ, ինչպես նաև բազմաբնակարան բնակելի շենքեր բուսել են անձրևից հետո սնկերի պես։
Բնության այս անկյունում շինարարական բիզնեսի հետաքրքրությունը միանգամայն հասկանալի է։ Սա համեմատաբար մոտ է մայրաքաղաքին, յուրահատուկ բնական պայմանները, հանգստի հիանալի հնարավորությունները՝ ինչպես տարվա ամառային, այնպես էլ ձմեռային ժամանակահատվածում։ Ուստի Ծաղկաձորը գրավում է շատ զբոսաշրջիկների։ Ինչպես նաև տների գնորդները, որոնցից ոմանց գրավում է գնված բնակարանների վարձակալության հնարավորությունը:
Մեր երկրում շատ փոքր քաղաքներ կան, որտեղ (ի տարբերություն Կապանի) դադարել են գործել տեղական քաղաքաստեղծ ձեռնարկությունները։ Նման բնակավայրերում բնակարանների գները բավականին ցածր են։ Այս «վարկանիշը» գլխավորում է Թումանյան քաղաքը՝ բնակարանի մեկ «քառակուսի» զուտ խորհրդանշական արժեքով։
Թումանյան քաղաքը գտնվում է Լոռու մարզում՝ Դեբեդ գետի գեղատեսիլ ափին։ Անգամ Հայաստանի չափանիշներով սա փոքր բնակավայր է՝ 1,4 հազար մարդ բնակչությամբ։ ԽՍՀՄ փլուզմամբ այստեղ փակվեցին երկու գործող գործարաններ՝ հրակայուն նյութերի (կերամիկա) և տեքստիլի։ Մնալով առանց աշխատանքի՝ շատ բնակիչներ հեռացան քաղաքից՝ փնտրելով ավելի լավ կյանք։ Վերջին տասը տարիների ընթացքում բնակչության թիվը նվազել է 0,2 հազար մարդով կամ գրեթե 18%-ով։ Քանակական առումով անկումը աննշան է, բայց հանրապետության շատ քաղաքներին ու գյուղերին բնորոշ միտումի բնույթ ունի։
Պաշտոնական տվյալներով՝ Թումանյանում կա 99 բազմաբնակարան շենք (որից 74-ը՝ մեկ հարկանի), 476 բնակարանով։ Այսինքն՝ միջին հաշվով յուրաքանչյուր շենքի համար 5-ից քիչ բնակարան է հատկացվում, որոնք շատ հեռու են ժամանակակից հարմարավետության պահանջներից։
Նույն աննախանձելի ճակատագրին արժանացավ մեկ այլ «քաղաք՝ Սյունիքի մարզի Դաստակերտը՝ հանքարդյունաբերության հետ կապված տեղական ձեռնարկությունների փակումից հետո։ Հիմա բազմաչարչար Դաստակերտը դուրս է մնացել գների մոնիտորինգից։ Ըստ երևույթին, տեղի բնակարանների վաճառքի անհույս հեռանկարների պատճառով։ Ամենազարմանալին այն է, որ այս անբարենպաստ բնակավայրերում բնակարանների գները բարձրանում են։ Բայց այս «աճը», ինչպես կարելի է ենթադրել, նկատվում է միայն պաշտոնական հրապարակումներում։