ԵՐՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄ, ՆՈՐ ՁԵՎԱՎՈՐՎՈՂ ԱՇԽԱՐՀԱԿԱՐԳՆ ՈՒ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ. ՀԱՄԱՌՈՏ ԱԿՆԱՐԿ

Աշխարհում ներկա աշխարհաքաղաքական իրավիճակի գնահատում. Ինչ պատճառներ հանգեցրին ներկայիս աշխարհակարգի կազմաքանդման գործընթացին։

Եթե ներկայիս աշխարհաքաղաքական գործընթացները գնահատենք ռազմավարական տեսանկյունից, ապա կարելի է պնդել, որ 2022 թվականի փետրվարի 24-ին սկսվեց ներկայիս աշխարհակարգի կազմաքանդման գործընթացը։ Այն սկսվեց Ռուսաստանի հարձակմամբ Ուկրաինայի վրա և կավարտվի այս տասնամյակի երկրորդ կեսին Չինաստանի հարձակմամբ Թայվանի վրա: Ներկայիս աշխարհակարգի ապամոնտաժման գործընթացը կոչվում է Երրորդ համաշխարհային պատերազմ։

Մեր օրերի աշխարհակարգը ստեղծվել է 1944-45 թվականներին և հիմնված է եղել Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տնտեսական և ռազմական հզորության վրա: Աշխարհի այն ժամանակվա պատկերը սկզբունքորեն տարբերվում էր մեր այսօրվա պատկերից։ Նախ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին ԱՄՆ-ի տնտեսությունը կազմում էր համաշխարհային տնտեսության կեսից ավելին: Երկրորդ՝ աշխարհում դեռ գործում էր գաղութատիրությունը, այսինքն՝ երրորդ աշխարհի զարգացող երկրները քաղաքական օբյեկտներ էին, ոչ թե սուբյեկտներ։

Այսօր ԱՄՆ-ի տնտեսությանը բաժին է ընկնում համաշխարհային ՀՆԱ-ի մոտ մեկ քառորդը, և դա նվազման միտում ունի: Զարգացող երկրները վերածվել են քաղաքական սուբյեկտների, որոնց դերերը համաշխարհային ասպարեզում տարեցտարի աճում են: Եվ վերջապես ԱՄՆ-ին հակակշիռ է առաջացել՝ ի դեմս Չինաստանի։

Միաբևեռ աշխարհն այլևս չի կարող պահպանել իր գոյությունը և այն դադարում է լինել արդյունավետ կառավարման միջոց:

Ինչ դաշինքներ են ձևավորվել նոր համաշխարհային հակամարտությունում և իրավիճակի հետագա զարգացման գնահատական։

Նոր համաշխարհային պատերազմի երկու ճամբարների ձևավորման սկիզբը կարելի է համարել 2013թ.-ը: Հենց այդ տարի Չինաստանի նախագահ Սի Ցզինպինը Աստանայում հայտարարեց Չինաստանի «Գոտի և ճանապարհ» նոր նախաձեռնության մասին՝ դրանով իսկ հայտ ներկայացնելով Չինաստանի՝ որպես գլոբալ հեգեմոն կայսրության կայացման մասին՝ ի հակակշիռ Միացյալ Նահանգների:

«Գոտի և ճանապարհ» նախագիծը կամ 21-րդ դարի նոր մետաքսի ճանապարհը Եվրասիական մայրցամաքում չինական գերիշխանության նախագիծ է: Բացի բուն նախագծից, ներկայացվեց նաև այս գերակայությանը հասնելու գաղափարախոսությունը։ Ցանկացած կայսրություն կարիք ունի գաղափարախոսության՝ իր արտաքին քաղաքական էքսպանսիան փաթեթավորելու համար: Անցյալ դարասկզբին Միացյալ Նահանգների համար նման գաղափարախոսություն դարձան ազատությունն ու ժողովրդավարությունը, երբ Թեոդոր Ռուզվելտի, ապա Վուդրո Վիլսոնի օրոք Ամերիկան դուրս եկավ համաշխարհային ասպարեզ և դարձավ համաշխարհային կայսրություն։ Վիլսոնի բերանով Միացյալ Նահանգներն առաջին անգամ հայտարարեց, որ ազատություն և ժողովրդավարություն է բերում ողջ մարդկությանը:

Չինաստանի համար նման գաղափարախոսություն դարձավ «մարդկության ընդհանուր ճակատագրի» հայեցակարգը, որը Սի Ցզինպինը նույնպես հնչեցրեց 2013 թվականին։ Նույն թվականին ուկրաինական իրադարձություններից հետո Ռուսաստանը սկսեց մտնել Չինաստանի քաղաքական ուղեծիր։

2020-ականների դրությամբ մենք ունենք երկու լիովին ձևավորված հակադիր դաշինքներ։ Մի կողմից ԱՄՆ-ն ու նրա դաշնակիցներն են, մյուս կողմից՝ չինական բլոկը, որի մեջ մտնում են Ռուսաստանը, Իրանը և Հյուսիսային Կորեան։

Երրորդ համաշխարհային պատերազմն ունի երեք փուլ, կամ ռազմական գործողությունների երեք թատերաբեմ՝ կոնֆլիկտային օջախների բռնկման հերթականությամբ։ Դրանք են՝ Եվրոպան, Մերձավոր Արևելքը և Արևելյան Ասիան։

Եվրոպական ճակատը բացվել է 2022 թվականի փետրվարի 24-ին։ Սա նաև այն ամսաթիվն է, որը կմնա պատմության գրքերում որպես Երրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբ:
Մերձավոր Արևելքի ճակատը բացվել է 2023 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Իսրայելի հատուկ ծառայությունների հաջող գործողության արդյունքում։ Իրադարձությունների շղթան, որը սկսվել է այս օրվանից, չի կարող կանգնեցվել, այն անխուսափելիորեն հանգեցնում է տարածաշրջանային մեծ պատերազմի: Եթե իրավիճակը դիտարկենք տեղային տեսանկյունից, ապա Իսրայելը Իրանին ներքաշում է պատերազմի մեջ, որպեսզի իրանական միջուկային օբյեկտների ոչնչացման հնարավորություն և արդարացում ստանա՝ դրանով իսկ թույլ չտալով Իրանին միջուկային տերություն դառնալ։ Ռազմավարական տեսանկյունից սա Երրորդ համաշխարհային պատերազմի երկրորդ փուլի,՝ մերձավորարևելյան ռազմական գործողությունների թատերաբեմի սկզբի տարեթիվն է։

Մերձավորարևելյան ռազմական գործողությունների թատերաբեմը ներառում է նաև Հարավային Կովկասի վերաձևավորումը մոտավորապես 2025 թվականից, որը կքննարկվի ստորև։

Երրորդ համաշխարհային պատերազմի երրորդ և ամենակարևոր փուլը ներառելու է Չինաստանի կողմից Թայվանի ռազմական շրջափակումը առաջիկա երկու-երեք տարիներին և Միացյալ Նահանգների հետ բախումը, ինչպես նաև պատերազմ Հյուսիսային Կորեայի դեմ:

Երրորդ համաշխարհային պատերազմի արդյունքը լինելու է արևմտյան բլոկի պարտությունը՝ որպես միաբևեռ աշխարհակարգի և լիբերալիզմի դարաշրջանի բնական ավարտ։ Մարդկությունը ավանդական և արդյունաբերական հասարակությունից թևակոխում է տեղեկատվական հասարակություն, որտեղ լիբերալիզմը կփոխարինվի ավելի ավտորիտար կառավարման ռեժիմներով:

Ինչպես կազդի համաշխարհային նոր հակամարտությունը Հայաստանի վրա. Ընթացիկ տարածաշրջանային նախագծերը և արտաքին խաղացողները Հայաստանում.

Հարավային Կովկասում ակնհայտորեն գործում են երկու արտաքին խաղացողներ՝ ՆԱՏՕ-ն և Ռուսաստանը։ Հարավային Կովկասի հանրապետությունների ներքին և արտաքին քաղաքականությունը պետք է դիտարկել այս համատեքստում։ Ուստի Հայաստանի շուրջ ստեղծված իրավիճակը ճիշտ գնահատելու համար պետք է հասկանալ, թե ինչ տարածաշրջանային նախագծեր ունեն Ռուսաստանն ու ՆԱՏՕ-ն, և ինչպես են դրանք հակասության մեջ մտնում միմյանց դեմ։

Ռուսաստանի մտադրությունները հասկանալու համար անհրաժեշտ է գնահատել Ռուսաստանի գործողությունները վերջին հինգ տարիների ընթացքում։ 2020 թվականի աշնանը Ռուսաստանը հինգ տարի ժամկետով զորքեր մտցրեց Լեռնային Ղարաբաղ՝ դե յուրե Ադրբեջանի տարածք։ 2022 թվականի հունվարին Ռուսաստանը ՀԱՊԿ զորքեր ուղարկեց Ղազախստան՝ արմատական հակառուսական ուժերի չեզոքացման համար։ Մեկ ամիս անց՝ 2022 թվականի փետրվարին, Ռուսաստանը հարձակում սկսեց Ուկրաինայի վրա՝վերջինիս տարածքները միացնելու նպատակով։

Այստեղից մենք կարող ենք երկու եզրակացություն անել: Նախ՝ Ռուսաստանը նպատակ ունի վերականգնել իր վերահսկողությունը հետխորհրդային հանրապետությունների, մասնավորապես՝ Ուկրաինայի, Ադրբեջանի և Ղազախստանի նկատմամբ։ Երկրորդ՝ Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը հաշվարկել է, որ Ուկրաինայում պատերազմը կտևի մոտ երեք տարի և կավարտվի 2025 թվականին, որից հետո Մոսկվան կանցնի իր վերահսկողությունը վերականգնելու Ադրբեջանի նկատմամբ մինչև Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների գտնվելու ժամկետի ավարտը։

Օգտվելով այն հանգամանքից, որ ուկրաինական հակամարտությունը հանգեցրեց ուժերի բալանսի խախտման,՝ ՆԱՏՕ-ին հաջողվեց հասնել նրան, որ ռուսական զորքերը դուրս բերվեն Լեռնային Ղարաբաղից 2023 թվականի սեպտեմբերին։ Սա ՆԱՏՕ-ի մեծ հաղթանակն էր Ռուսաստանի նկատմամբ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում:

«Միջին տնտեսական միջանցքի» կառուցման համար, որի անբաժան մասն է այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը», ՆԱՏՕ-ն պետք է հասնի տարածաշրջանում ռուսական ներկայության դուրսբերմանը։ Մենք տեսնում ենք, որ դա արվում է փուլային տարբերակով։ Առաջին փուլը Լեռնային Ղարաբաղի լուծարումն էր, որից հետո հերթը հասավ Հայաստանին։ Անկլավների, կենսական հաղորդակցությունների և, պարզ ասած, Հայաստանի շահերի հանձնումը (այսինքն Ռուսաստանի շահերի, քանի որ Հայաստանը որպես քաղաքական միավոր Ռուսաստանի ֆորպոստն է) ի վերջո պետք է հանգեցնի ռուսական ֆորպոստի թուլացմանն ու վերացմանը. որի տարածքը ապահովում է Ռուսաստանի ներկայությունը տարածաշրջանում։ Նկատի ունենալով, որ ՆԱՏՕ-ին «միջին տնտեսական միջանցքի» ստեղծման համար անհրաժեշտ է ուժեղացնել թուրքական գործոնը Հարավային Կովկասում, Հայաստանի՝ որպես Ռուսաստանի ֆորպոստի վերացումից հետո Հայաստանին անվտանգության երաշխիքներ չեն տրվելու։ Ընդհակառակը, Ադրբեջանի նախագահի հայտարարություններից պարզ է դառնում, որ Հայաստանին, լավագույն դեպքում, վիճակված է ռեզերվացիա դառնալ փոքրաթիվ բնակչության համար։ Ի վերջո, Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծումը Թուրքիայի և Ադրբեջանի պայմաններով ենթադրում է Հայաստանի տարածքային ամբողջականության խախտում և նրա հարավային տարածքների անցում թուրքական վերահսկողության տակ։ Բաքուն հայտարարում է, որ Ադրբեջանից Նախիջևան միջանցքը պետք է լինի Ադրբեջանի իրավասության ներքո, այսինքն՝ նրա տարածքը։

Չինաստանի ձևավորված դաշինքը հույս ունի կանխել «Միջին տնտեսական միջանցքի» ստեղծումը, հետևաբար Հարավային Կովկասում Պեկինի քաղաքականությունը իրականացնող Ռուսաստանը և Իրանը դեմ են այդ միջանցքին։ Ռուսաստանը Հայաստանում ընդդիմադիր տարբեր շարժումների միջոցով փորձում է դանդաղեցնել ՆԱՏՕ-ի օրակարգը Հարավային Կովկասում, որպեսզի տարածաշրջանի վերաբաշխման թեժ փուլը սկսվի Ուկրաինայի պատերազմի ավարտից հետո, երբ Մոսկվան պատրաստ կլինի դրան: Հայաստանում այս փուլում իշխանափոխությունը կբերի Բաքվի և Անկարայի կտրուկ գործողություններին, որոնց Մոսկվան այժմ պատրաստ չէ։ Ուստի Հայաստանում բողոքի շարժումները մարտավարական հնարքներ են, որոնք իշխանությունը փոխելու նպատակ չունեն, այլ նախատեսված են հատուկ ՆԱՏՕ-ի օրակարգը դանդաղեցնելու համար։

Ռուսաստանի դեմ ՆԱՏՕ-ի դիմակայության վերջնախաղը սկսվել է 2022 թվականի փետրվարի 24-ին, իսկ Իրանի դեմ՝ 2023 թվականի հոկտեմբերի 7-ին։ Սա անխուսափելիորեն կհանգեցնի և արդեն հանգեցնում է Հարավային Կովկասում ուժերի բալանսի խախտման: Եթե Դեմոկրատական կուսակցությունը պահպանի իշխանությունն ԱՄՆ-ում, ապա Հայաստանը դուրս կգա ՀԱՊԿ-ից, ինչը կհանգեցնի Ադրբեջանի կողմից Զանգեզուրի միջանցքը ուժով բացելու փորձին մինչև 2025 թվականի վերջը։

Զանգեզուրի միջանցքի նշանակությունը ՆԱՏՕ-ի համար . Ինչու է սա ոչ թե տարածաշրջանային, այլ համաշխարհային նախագիծ։ Նրա միջանկյալ թիրախներն են Ռուսաստանն ու Իրանը, իսկ վերջնական թիրախը՝ Չինաստանը։

Հռոմեական կայսրության անկումից մինչև Չինգիզ Խանի կայսրության առաջացումը, Չինաստանը աշխարհի ամենահզոր պետությունն էր, որին բաժին էր ընկնում համաշխարհային ՀՆԱ-ի մոտ 30%-ը: Դրա պատճառներից մեկն այն էր, որ Չինաստանը վերահսկում էր Մեծ Մետաքսի ճանապարհի առևտուրը՝ այն ժամանակվա աշխարհի գլխավոր առևտրային հարթակը։ Ամեն ինչ սկսեց փոխվել մեծ աշխարհագրական բացահայտումների դարաշրջանի հետ, երբ սկզբում իսպանացիներն ու պորտուգալացիները, իսկ հետո բրիտանացիներն ու հոլանդացիները սկսեցին աշխարհը բացահայտել ծովային ճանապարհով, ինչը հանգեցրեց համաշխարհային առևտրի անցմանը ցամաքից ծով: Մետաքսի մեծ ճանապարհը մարեց, և ծովային առևտրային ուղիները փոխարինեցին ցամաքային ճանապարհներին։ 19-րդ դարի սկզբին Բրիտանական Օստ-Ինդիա ընկերությունը,՝ պատմության մեջ ամենահզոր կորպորացիան, վերահսկում էր մոլորակի ողջ առևտուրը և Չինաստանը հասցրեց վասալային աստիճանի Օպիումային պատերազմներում տարած հաղթանակներից հետո: 20-րդ դարում ԱՄՆ նավատորմը փոխարինեց բրիտանական նավատորմին՝ վերահսկողություն իրականացնելով աշխարհի առևտրային ուղիների վրա, որոնց ճնշող մեծամասնությունը ծովային են:

Վերևում ասվեց, որ 2013-ին Չինաստանը կոչ արեց վերածնել Մեծ Մետաքսի ճանապարհը, այսինքն՝ վերադարձնել առևտրային ուղիները դեպի ցամաք շրջանցելով ծովային ուղիները։ Այս նախագծի իրականացումը Չինաստանին թույլ կտա դուրս բերել իր առևտրային ուղիները անգլո-սաքսոնների վերահսկողությունից, որոնք այլապես երբեք թույլ չեն տա Չինաստանին դուրս գալ համաշխարհային գործարանի դերից:

Սառը պատերազմի ավարտից հետո մենք դիտարկում ենք, որ ԱՄՆ-ը քաոս է ստեղծում Ռուսաստանի արևմտյան սահմաններին և Մերձավոր Արևելքում Իրանի շուրջ, երկու կարևոր երկրների, որոնցով պետք է անցնեն Չինաստանի ցամաքային առևտրային ուղիները, և որոնք դուրս են ԱՄՆ-ի վերահսկողությունից: Այս ֆոնին ԱՄՆ-ը բացահայտորեն հայտարարում է Թուրքիայի, Ադրբեջանի և Կենտրոնական Ասիայի միջով «Միջին միջանցք» ստեղծելու մտադրության մասին։ Այս երկրները, ինչպես թուրքական գործոնը, գտնվում են ՆԱՏՕ-ի վերահսկողության տակ։ Ակնհայտ փորձ է արվում փակել Չինաստանի ցամաքային առևտրային ուղիները, որոնք դուրս են Արևմուտքի վերահսկողությունից, և ստեղծել «Միջին միջանցք» վերահսկվող թյուրքական գործոնի միջոցով։ Եզրակացությունն ինքնին հուշում է, որ թեև Զանգեզուրի միջանցքի միջանկյալ նպատակներն են Ռուսաստանն ու Իրանը, սակայն այս միջանցքի իրական և վերջնական նպատակն է Ասիայից Եվրոպա ցամաքային առևտրային ուղին հանձնել անգլո-սաքսոնների վերահսկողությանը և դրանով իսկ դնել Չինաստանը կախյալ դիրքում. Այս կերպ կկասեցվի անգլո-սաքսոնական վերահսկողությունից դուրս գալու Չինաստանի փորձը։ Ուստի Զանգեզուրի միջանցքը ոչ թե տարածաշրջանային, այլ գլոբալ խնդիր է, որում ներգրավված են գլոբալ ուժեր։

Մենք հստակ տեսնում ենք, որ հենց Չինաստանն է Իրանի միջոցով խոչընդոտում Հարավային Կովկասում այդ միջանցքի ստեղծմանը։

Ինչպես պետք է իրենց պահեն Հայաստանի իշխանությունները ստեղծված միջազգային իրավիճակում։

Եթե ենթադրենք, որ Հայաստանի իշխանությունն ինքնուրույն քաղաքականություն է վարում, ապա միջազգային իրավիճակը գնահատելիս առաջին եզրակացությունը կլինի «խաղաղության խաչմերուկ» կառուցելու անհնարինությունը համաշխարհային պատերազմի պայմաններում։ Պատերազմի ժամանակ կա երկու կողմ, որոնցից մեկին պետք է միանալ՝ հաշվի առնելով սեփական ազգային շահերը։

Վերոնշյալից հետևում է, որ ՆԱՏՕ-ն ձգտելու է ամրապնդել թուրքական գործոնը տարածաշրջանում, ինչը ենթադրում է Հայաստանի տարածքային ամբողջականության խախտում։ Ռուսական ներկայությունը Հայաստանից դուրս մղելու փորձը նույնպես աղետալի հետևանքներ կունենա հայկական պետության ինքնիշխանության և տարածքային ամբողջականության համար։ Եթե Հայաստանի իշխանությունները շարունակեն Ռուսաստանի հետ ռազմական դաշինքը խզելու քաղաքականությունը, ապա սա ուղիղ ճանապարհ է դեպի թուրք-ադրբեջանական զորքերի կողմից հարավային Հայաստանի օկուպացիա։ Եթե իրադարձությունները գնան այս ամենավատ սցենարով, ապա չի բացառվում ռուս-իրանական զորքերի մուտքը հարավային Հայաստան, որպես վճռական միջոցներ Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծումը կանխարգելելու և ԵԱՏՄ-ի հետ Իրանի սահմանը կտրելը թույլ չտալու համար ։ Մի խոսքով, ՆԱՏՕ-ի նպատակն է վերացնել հայկական գործոնը տարածաշրջանում, ուստի Հայաստանի համար ճանապարհը դեպի Արևմուտք փակ է, եթե նա ցանկանում է պահպանել պետությունը ներկայիս տեսքով։ Սա երկրորդ եզրակացությունն է, որ կանի Հայաստանի անկախ իշխանությունը։

Ի տարբերություն Հարավային Կովկասում ՆԱՏՕ-ի՝ հայկական շահերը զիջելու և թուրքական գործոնի ուժեղացման քաղաքականությանը, չինական դաշինքը ձգտում է զսպել այն։ Թեհրանը վճռականորեն դեմ է Զանգեզուրի միջանցքին և Հայաստանի տարածքային ամբողջականության խախտմանը: Ռուսաստանին նույնպես անհրաժեշտ է հայկական պետության պահպանումը ներկայիս տեսքով, որպեսզի ապահովի իր ռազմաբազայի և հետևաբար՝ տարածաշրջանում ներկայությունը։ Զանգեզուրի միջանցքը ՆԱՏՕ-ի ռազմավարական հաղթանակն է Հարավային Կովկասում, որը չի կարող ձեռնտու լինել Մոսկվային։ Ռուսաստանը և Իրանը, հանդես գալով որպես Չինաստանի ձեռքեր Հարավային Կովկասում, ձգտում են կանխել ՆԱՏՕ-ի առաջխաղացումը և անգլո-սաքսոնական «միջին տնտեսական միջանցքի» ստեղծումը։
Հայաստանի անկախ իշխանությունների երրորդ եզրակացությունը կլինի այն, որ կան երկրներ, որոնք պաշտպանում են Հայաստանի շահերը՝ ելնելով սեփական շահերից։ Այս իրավիճակում խելամիտ քաղաքականությունը կենթադրի այդ երկրների հետ ռազմաքաղաքական համագործակցության ավելացումը և նոր համաշխարհային պատերազմում ճիշտ կողմի ընտրությունը։

Վահան Գրիգորյան, Panorama.am