ԷՐԴՈՂԱՆԻ ՆԵՈՕՍՄԱՆՅԱՆ ՀՌԵՏՈՐԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹՅՈՒՆ Է ԱՌԱՋԱՑՆՈՒՄ ՏԱՐԱԾԱՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ԱՅԼ ՈՒԺԵՐԻ ՇՐՋԱՆՈՒՄ
Մերձավոր Արևելքը խորը վերափոխումների է ենթարկվում, քանի որ նոր մրցակցությունները վերափոխում են նրա աշխարհաքաղաքական կարգը: Տասնամյակներ շարունակ տարածաշրջանում որոշիչ հակամարտությունը եղել է Սառը պատերազմը Իրանի և Պարսից ծոցի արաբական երկրների միջև՝ Սաուդյան Արաբիայի գլխավորությամբ, գրում է The Hill-ի համար Սենտ Փոլի Մաքալեստեր քոլեջի միջազգային հարաբերությունների պրոֆեսոր Էնդրյու Լաթամը:
«Սիրիայում Ասադի վարչակարգի տապալումը և Թուրքիայի՝ որպես վերածնվող տերության հայտնվելը նոր թափ են հաղորդել ոչ միայն տարածաշրջանային գերակայությանը, այլ նաև սուննի մահմեդական աշխարհում առաջնորդությանը», - ընդգծում է պրոֆեսոր Լաթամն իր հոդվածում։
Փորձագետի կարծիքով, Իրանը, գիտակցելով Անկարայի նեոօսմանյան նկրտումներից առաջացած աճող խնդիրը, «վերանայում է իր ռազմավարությունը՝ ձգտելով լարվածության թուլացման և նույնիսկ Պարսից ծոցի միապետությունների հետ համաձայնության՝ հակազդելու Թուրքիայի աճող ազդեցությանը»:
«Այս իրադարձությունները ցույց են տալիս ուժերի հավասարակշռության քաղաքականության հավերժական տրամաբանությունը, որտեղ տարածաշրջանային դերակատարները հարմարվում են փոփոխվող ուժերին և սպառնալիքներին: Ասադի վարչակարգի տապալումը ցնցել է ստատուս քվոն Մերձավոր Արևելքում. Սիրիան, որը ժամանակին հենակետ էր իրանական հզորության նախագծման համար Լևանտում և Ռուսաստանի հիմնական դաշնակիցը, Ասադի օրոք ծառայել է որպես Թեհրանի ազդեցության կարևոր բուֆեր և խողովակ: Վարչակարգի տապալումը հանգեցրել է Սիրիայում պառակտման և ապակայունացման՝ ստեղծելով վակուում, որը Թուրքիան ցանկանում էր լցնել»,- նշում է վերլուծաբանը։
Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի օրոք Թուրքիան վարել է ագրեսիվ արտաքին քաղաքականություն՝ օգտագործելով ռազմական, տնտեսական և գաղափարական գործիքներ՝ տարածաշրջանում իր ներկայությունն ընդլայնելու համար, նշում է պրոֆեսոր Լաթամը։
«Էրդողանի նեոօսմանական հռետորաբանությունը, որը վկայակոչում է Թուրքիայի կայսերական անցյալը, խորապես արձագանքում է նրա ներքին լսարանին, բայց տագնապալի է տարածաշրջանի մյուս ուժերի համար: Անկարայի վերելքը միայն ռազմական կամ քաղաքական ազդեցության հարց չէ: Այն փոխել է սուննի մահմեդական աշխարհում առաջնորդության մրցակցությունը: Սաուդյան Արաբիան և Պարսից ծոցում նրա դաշնակիցները վաղուց են հավակնում այդ դերին՝ վկայակոչելով այն փաստը, որ նրանք պահպանում են իսլամի սրբավայրերը և ունեն հսկայական ֆինանսական ռեսուրսներ»,- բացատրում է փորձագետը։
Թուրքիան, նրա խոսքով, մարտահրավեր է նետում այդ ընկալմանը` աջակցելով քաղաքական իսլամին և այնպիսի շարժումներին, ինչպիսին է «Մուսուլման եղբայրները», որոնք Պարսից ծոցի միապետությունները համարում են էկզիստենցիալ սպառնալիք իրենց ռեժիմների համար:
«Այս գաղափարական խզումը խորացնում է աշխարհաքաղաքական պառակտումը, քանի որ Պարսից ծոցի առաջնորդները Թուրքիային դիտարկում են ոչ միայն որպես մրցակից, այլ որպես ապակայունացնող ուժ», - գրում է պրոֆեսոր Լաթամը:
Միջազգային փորձագետի կարծիքով՝ Պարսից ծոցի երկրների և Թուրքիայի մրցակցությունն արդեն իսկ ծավալվում է բազմաթիվ ասպարեզներում։
«Լիբիայում Թուրքիայի աջակցությունը Տրիպոլիում գործող Ազգային համաձայնության կառավարությանը հակասում է Խալիֆա Հաֆթարի ուժերին ԱՄԷ-ի և Եգիպտոսի աջակցությանը։ Աֆրիկայի եղջյուրում Թուրքիայի աճող ներկայությունը Սոմալիում տագնապ է առաջացրել Էր Ռիադում և Աբու Դաբիում, որոնք տարածաշրջանը համարում են կարևոր իրենց անվտանգության և ազդեցության համար: 2017 թվականին Կատարի ծոցի շրջափակումը, որին Թուրքիան արագորեն միջամտեց Դոհայի անունից, ցույց տվեց Անկարայի և Պարսից ծոցի մայրաքաղաքների միջև անվստահության խորությունը»,- գրում է նա։
Միևնույն ժամանակ, ինչպես բացատրում է Լաթամը, տնտեսական մրցակցությունն ավելի է ուժեղացնում մրցակցությունը։
«Թուրքիան ձգտում է դիրքավորվել որպես համաշխարհային առևտրային հանգույց՝ օգտագործելով իր գտնվելու վայրը որպես կամուրջ Եվրոպայի և Ասիայի միջև: Սակայն Պարսից ծոցի երկրները մեծ ներդրումներ են կատարում ենթակառուցվածքների և դաշինքների կառուցման մեջ՝ հակազդելու Անկարայի հավակնություններին: Սա պարզապես ազդեցության համար պայքար չէ, այլ ավելի լայն պայքար տարածաշրջանում իշխանության բաշխման և զարգացման համար։
Փոփոխությունների այս ֆոնին Իրանը վերանայում է իր մոտեցումը։ Տասնամյակներ շարունակ Թեհրանի ձգտումը տարածաշրջանային գերիշխանության համար նրան ուղղակի հակասության մեջ է գցել Պարսից ծոցի միապետությունների հետ՝ նույնիսկ Պարսից ծոցի համագործակցության խորհրդի որոշ պետությունների դրդելով համագործակցել Իսրայելի հետ՝ Աբրահամի համաձայնագրով: Իրանը այժմ կրկին կենտրոնացնում է իր ուշադրությունը Թուրքիայի վերելքին հակազդելու վրա:
Վերջին մերձեցումը, ինչպիսին է Չինաստանի միջնորդությամբ Իրանի և Սաուդյան Արաբիայի միջև լարվածության թուլացումը, ցույց են տալիս Թեհրանի պատրաստակամությունը թուլացնել լարվածությունը Ծոցում: Այս համաձայնագրերը, թեև փխրուն են, բայց արտացոլում են Անկարայի նեոօսմանյան նկրտումները զսպելու ընդհանուր շահագրգռվածությունը»,- գրում է նա։
Ինչպես նշում է փորձագետը, «Թուլացնելով թշնամանքը Պարսից ծոցում, Թեհրանը, գոնե ժամանակավորապես, միանում է իր նախկին հակառակորդներին՝ բթացնելու Թուրքիայի տարածաշրջանային նկրտումները՝ ընդգծելով Իրանի պրագմատիզմը Պարսից ծոցի երկրների և Անկարայի միջև կառուցվածքային հակամարտությունը լուծելու ձգտման մեջ»:
«Այս ձևավորվող մրցակցությունը հեռահար հետևանքներ ունի: Ի տարբերություն Պարսից ծոցի երկրների և Իրանի միջև երկակի մրցակցության, այս նոր դինամիկան հեղհեղուկ է և անկանխատեսելի, ինչը մեծացնում է սխալ հաշվարկների վտանգը: Թուրքիայի ինքնավստահությունը կարող է հանգեցնել ավելի պաշտոնական կոալիցիայի՝ Ծոցի երկրների, Իսրայելի և արտաքին խաղացողների միջև, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ն ու Եվրոպան:
Պարսից ծոցի միապետությունների համար խնդիրն այն է, որ հավասարակշռեն Թուրքիայի կողմից բխող անմիջական սպառնալիքը` միաժամանակ անդրադառնալով Իրանի կողմից բխող մնայուն վտանգներին: Դաշինքների խորացումը, պաշտպանական կարողությունների ամրապնդումը և տնտեսության դիվերսիֆիկացումը կարևոր կլինեն նրանց դիրքերը պահպանելու համար։
Այս նոր մրցակցության խաղադրույքները մեծ են ոչ միայն Մերձավոր Արևելքի, այլ նաև ուժերի գլոբալ հավասարակշռության համար: Միացյալ Նահանգները, որը երկար ժամանակ տարածաշրջանում գերիշխող արտաքին խաղացողն է, իր ուշադրությունը տեղափոխում է Հնդկ-Խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջան՝ տարածք ստեղծելով տարածաշրջանային տերությունների համար, ինչպիսին է Թուրքիան: Մինչդեռ Ռուսաստանը և Չինաստանը զգույշ դիրքավորվում են այս նոր կարգի շրջանակներում։ Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները, թեև պրագմատիկ, կարող են սրվել, եթե նրանց շահերը բախվեն Սիրիայում կամ Կովկասում։
Չինաստանն ամրապնդում է կապերը ինչպես Իրանի, այնպես էլ Պարսից ծոցի երկրների հետ՝ փորձելով ապահովել էներգիայի մատակարարումը և ընդլայնել իր «Գոտի և ճանապարհ» նախաձեռնությունը: Թուրքիայի և Պարսից ծոցի երկրների միջև կառուցվածքային հակամարտությունը խորը տեղաշարժ է, և Իրանը պրագմատիկ դեր է խաղում Անկարայի հավակնությունների դեմ պայքարում: Քանի որ այս դինամիկան ծավալվում է, տարածաշրջանի ղեկավարները կանգնած են կոշտ ընտրության առաջ՝ արդյոք հետամուտ լինել այս փոփոխություններին ստեղծագործ դիվանագիտության միջոցով, թե՞ թույլ տալ, որ ավազները կրկին թաղեն կայունության և համագործակցության հույսերը»,- շեշտում է նա։