ՓՈՐՁԱԳԵՏ․ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՍՏԱՆՈՒՄ Է ԱՆՆԱԽԱԴԵՊ ՀԱՍԱՆԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆ ԻՐԱՆԱԿԱՆ ՇՈՒԿԱՅԻՆ
Մայիսի 15-ին ուժի մեջ է մտել Եվրասիական տնտեսական միության և Իրանի միջև լիարժեք ազատ առևտրի համաձայնագիրը՝ իրադարձություն, որը կարող է արմատապես փոխել տարածաշրջանի տնտեսական ճարտարապետությունը։ Այս պատմական փաստաթղթի շնորհիվ Հայաստանից Իրան արտահանվող ապրանքները գրեթե ամբողջությամբ ազատվում են մաքսատուրքերից։ Համաձայնագիրը ոչ միայն վերացնում է ներմուծման տուրքերը, այլև նախատեսում է կողմերի հրաժարումը ներմուծման քանակական սահմանափակումներից, ինչպես նաև մաքսային ընթացակարգերի պարզեցում և արագացում, տեխնիկական կարգավորման, սանիտարական, անասնաբուժական, բուսասանիտարական և հակադեմպինգային միջոցառումների ոլորտում հստակ և կանխատեսելի կանոնների սահմանում։
Ինչպիսի՞ հնարավորություններ են բացվում հայկական բիզնեսի առջև։ Ինչպե՞ս կարող է Հայաստանն օգտագործել իր եզակի դիրքը՝ որպես Իրանի հետ ցամաքային սահման ունեցող ԵԱՏՄ միակ երկիր։
Ինչպիսի՞ ներդրումային հեռանկարներ են առաջանում նոր համաձայնագրի լույսի ներքո։ Այս և այլ հարցերի մասին VERELQ տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնին բացառիկ հարցազրույցում պատասխանում է հայտնի հայ տնտեսագետ Սուրեն Պարսյանը, որն ակտիվորեն հետևել է ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև բանակցային գործընթացին սկզբից ևեթ։
- Պարոն Պարսյան, այս տարվա մայիսին ուժի մեջ է մտել ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև լիարժեք ազատ առևտրի համաձայնագիրը։ Այս համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո ո՞ր հիմնական ոլորտներում Հայաստանը կարող է ստանալ մրցակցային առավելություն իրանական շուկայում, և ի՞նչ նոր արտահանման հնարավորություններ եք տեսնում հայկական բիզնեսի համար։
- Իրանի հետ ազատ առևտրի համաձայնագրի գործընթացը բավականին կարևոր և պատմական իրադարձություն էր։ Պետք է նշել, որ Հայաստանը մինչև ԵԱՏՄ մտնելը փորձում էր նման համաձայնագիր ունենալ Իրանի հետ, սակայն իրանական կողմը ընդհանրապես հետաքրքրված չէր՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանի տնտեսությունը շատ փոքր է, և նրա տնտեսությունը համադրելի չէ Իրանի տնտեսության հետ։ Իրավիճակը փոխվեց, երբ Հայաստանը 2014 թվականին դարձավ ԵԱՏՄ անդամ, և իրանական կողմն այս դեպքում համատեղեց Հայաստանի հետ ազատ առևտրի համաձայնագրի կնքումը ԵԱՏՄ այլ երկրների հետ նման պայմանագրի քննարկման հետ։
Այս աշխատանքի առաջին իսկ օրվանից հայկական կողմը բավականին ակտիվ էր՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ երկրների մեջ միակն է, որ ունի ցամաքային սահման Իրանի հետ, և երկրորդ կարևոր հանգամանքն այն էր, որ Հայաստանն ունի նաև բավականին հարուստ պատմական փորձ Իրանի հետ, ինչպես նաև առևտրային կապեր։ Սրան պետք է ավելացնել Իրանում հայկական համայնքի առկայությունը, որը, ինչպես իրոք կարող ենք արձանագրել, եղել և մնում է Հայաստանի և Իրանի միջև տնտեսական, քաղաքական, մշակութային, կրթական կապերի կենտրոնում։
Ինչ վերաբերում է մրցակցային առավելություններին, այս լիարժեք համաձայնագրի շնորհիվ, որն ուժի մեջ է մտել մայիսին, հայկական կողմը կարողացել է բանակցել և ստանալ առավելագույն արտոնություններ իր ապրանքների արտահանման համար, մասնավորապես, նրա արտահանման մոտ 90%-ը ընկնում է այս արտոնությունների տակ։ Խոսքը հրուշակեղենի, ծխախոտի, մսամթերքի և այլ ապրանքների մասին է, որոնք գտնվում են Հայաստանից արտահանվող խմբում։ Ցավոք, պետք է նշեմ, որ մենք Իրան արտահանում ենք ապրանքներ մոտ 100 միլիոն դոլարի չափով (մինչդեռ Իրանից ներմուծումը կազմում է ավելի քան 600 մլն դոլար - խմբ.), այս արտահանման մեջ մեծ տեսակարար կշիռ ունի էլեկտրաէներգիան, որը մենք արտահանում ենք գազի դիմաց առանձին համաձայնագրի շրջանակներում։ Ընդ որում, իրանական շուկան ունի մոտ 90 միլիոն սպառող, և մենք ունենք զգալիորեն ավելի մեծ արտահանման հնարավորություններ։
Պետք է նշել, որ վերջին տարիներին բավականին ակտիվորեն բացվել է ծխախոտի արտահանումը դեպի Իրան, և սա, կարծում եմ, կարող է դառնալ լավ, հետաքրքիր տնտեսական ուղղություն հայկական ծխախոտային ընկերությունների համար՝ դիվերսիֆիկացնելով նրանց արտահանման շուկաները։ Այս վերջնական համաձայնագրով նախատեսված է մաքսատուրքերի զրոյացում կամ մաքսատուրքի նվազեցում 23%-ից մինչև 8,5%, ինչը, անկասկած, կարող է դրական ազդեցություն ունենալ Հայաստանից արտահանվող ապրանքների մրցունակության վրա։
«Համաձայնագրի շնորհիվ հայկական արտահանման մոտ 90%-ը ընկնում է արտոնությունների տակ։ Իրանական շուկան ունի մոտ 90 միլիոն սպառող - մենք հսկայական հնարավորություններ ունենք»
- Հայաստանը զբաղեցնում է եզակի աշխարհագրական դիրք։ Ինչպե՞ս կարող է երկիրն օգտագործել իր աշխարհագրական դիրքը՝ դառնալու ԵԱՏՄ-ի և Իրանի միջև առևտրային կամուրջ, հաշվի առնելով, որ այն ԵԱՏՄ միակ անդամ պետությունն է, որն ունի ցամաքային սահման Իրանի հետ։
- ԵԱՏՄ անդամ երկրները չէին կարող անտեսել այն, որ Հայաստանը միակ երկիրն է Իրանի հետ ընդհանուր սահմանով, և պատահական չէ, որ բանակցային գործընթացում հայկական կողմն իր վրա վերցրեց բավականին ակտիվ դեր։ Շատ բանակցություններ անցկացվեցին նաև Հայաստանում։
Հայ-իրանական կամ ԵԱՏՄ-Իրան առևտրատնտեսական հարաբերություններում, կարծում եմ, կարևոր խթան կդառնա համատեղ ծրագրերի և կազմակերպությունների հիմնադրումը։ Իրանական մի շարք արտադրանք կարող է վերամշակվել Հայաստանում և արտահանվել ԵԱՏՄ, և հակառակը։ Նշեմ, որ նման փորձ մենք արդեն ունեցել ենք, մասնավորապես, մինչև 2023 թվականի ապրիլը իրանական կաթնային սերուցքը մտնում էր Հայաստան, մենք արտադրում էինք կարագ և արտահանում Ռուսաստան, և մոտավորապես մեկ տարվա ընթացքում Ռուսաստան արտահանեցինք 10000 տոննա կարագ։
Ցավոք, հայկական կողմը, չպահպանելով ԵԱՏՄ մի շարք կանոններ, ընկավ ռուսական պատժամիջոցների տակ, և ռուսական կողմն ամբողջությամբ սահմանափակեց կաթնամթերքի արտահանումը Հայաստանից (այնուհետև, այս սահմանափակումները սկսեցին մեղմանալ)։ Կարծում եմ, այս արգելքը ինչ-որ պահի կթուլանա կամ կվերանա, ինչը թույլ կտա շարունակել կաթնամթերքի ներմուծումը Իրանից և դրանց վերաարտահանումը Ռուսաստան։
Հիմա նման գործընթացներ տեղի են ունենում նաև լոլիկների հետ, օրինակ, լոլիկի խտանյութը մտնում է Հայաստան, փաթեթավորվում է և արտահանվում Ռուսաստան։ Այլ ապրանքներ նույնպես հնարավոր են, խոսքը գնում է պարենային ապրանքների մասին, որոնք կարող են վերամշակվել Հայաստանում և արտահանվել Ռուսաստան՝ հաշվի առնելով այն տնտեսական հնարավորությունները, որոնք ունի հայկական կողմը։
Օրինակ, Հայաստանից Ռուսաստան արտահանման դեպքում շատ վերջնական սպառողական ապրանքներ չեն ենթարկվում որևէ մաքսատուրքի, իսկ Իրանից ԵԱՏՄ ներմուծման դեպքում մաքսատուրքերը կիրառվում են կոնկրետ ապրանքների նկատմամբ։ Սա ստեղծում է հնարավորություն բերել հումքը Հայաստան, ստանալ վերջնական արտադրանք և արտահանել այն ԵԱՏՄ երկրներ։
Հայաստանը Իրանի համար կարող է լինել ոչ միայն պատուհան դեպի ԵԱՏՄ, այլև պատուհան դեպի ԵՄ, ԱՄՆ և այլ շուկաներ։ Հայաստանն ունի լավ հարաբերություններ ԵՄ երկրների, ԱՄՆ-ի և մի շարք այլ երկրների հետ, ինչը կարող է թույլ տալ իրանական ապրանքների վերամշակում և արտահանում նաև այդ երկրներ։ Եվ հակառակը, Իրանը Հայաստանի միջոցով կարող է բերել այս երկրների ապրանքները Հայաստան և վերաարտահանել Իրան։ Անշուշտ, հաշվի առնելով նաև տարբեր միջազգային սահմանափակումներ և պատժամիջոցներ։
«Հայաստանը Իրանի համար կարող է լինել ոչ միայն պատուհան դեպի ԵԱՏՄ, այլև պատուհան դեպի ԵՄ, ԱՄՆ և այլ շուկաներ»
- Քանի որ համաձայնագիրը նախատեսում է մաքսային ընթացակարգերի պարզեցում, ի՞նչ գործնական քայլեր են ձեռնարկվել կամ կձեռնարկվեն Հայաստան-Իրան սահմանին առևտրային հոսքերի արագացման համար, և ի՞նչ ազդեցություն կարող է դա ունենալ երկու երկրների միջև առևտրի վրա։
- Իմ կարծիքով, դեռ ավելի կարևոր է ոչ թե մաքսատուրքի նվազեցումը, որին համաձայնել է Իրանը, այլ այն ոչ սակագնային կարգավորումները (խոչընդոտները), որոնք Իրանը կիրառում է ներմուծվող ապրանքների նկատմամբ։ Մասնավորապես, իրանական կողմը շատ հաճախ ներմուծվող ապրանքների նկատմամբ կիրառում է ոչ սակագնային կարգավորումներ, տարբեր սերտիֆիկատներ, տարբեր պահանջներ, ինչպես նաև պարբերաբար անցկացնում է ստուգումներ, ինչը, անկասկած, անկանխատեսելի է դարձնում Իրանի հետ առևտրատնտեսական հարաբերությունները։
Եվ այս համատեքստում մենք պետք է արձանագրենք, որ նոր համաձայնագիրը կարևոր քայլ է, որի շնորհիվ իրանական կողմը մեզ համար կդառնա ավելի կանխատեսելի։ Օրինակ, իրանական մաքսային ծառայությունները չեն կարողանա կայացնել կամայական որոշումներ կամ անսպասելի որոշումներ և փաստի առաջ կանգնեցնել մեր արտահանողներին։
Իրանական կողմի հետ բանակցությունները բավականին բարդ էին։ Իրանը միաժամանակ փորձում էր ապահովել իր արտահանումը ԵԱՏՄ անդամ երկրներ և նաև պաշտպանել իր շուկան։ Իհարկե, նա չէր վախենում հայ արտադրողներից, էական մտահոգություններ չուներ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի տնտեսության փոքր չափսերը, իսկ նրա հիմնական մտահոգությունը կապված էր ավելի ուժեղ տնտեսությամբ երկրներից Իրան ապրանքների արտահանման հետ։
Պետք է նշել, որ այս բանակցությունները առաջին փուլում ավարտվեցին ժամանակավոր համաձայնագրով՝ երեք տարի ժամկետով, և այս համաձայնագիրը ստորագրվեց 2019 թվականին։ Այս ժամանակավոր համաձայնագիրը գործում էր երեք տարի, և իրանական կողմից մոտ 300 ապրանք և ԵԱՏՄ երկրներից 300 ապրանք ստացան արտահանման հնարավորություն նվազեցված մաքսատուրքերով։ Այս ժամանակավոր համաձայնագիրն ըստ էության դարձավ այն անկյունաքարը, որի միջոցով արդեն տարվեցին բանակցություններ և որոշում կայացվեց հիմնական մշտական լիարժեք համաձայնագրի կնքման մասին։
«Նոր համաձայնագիրը կարևոր քայլ է, որի շնորհիվ իրանական կողմը մեզ համար կդառնա ավելի կանխատեսելի։ Մաքսային ծառայությունները չեն կարողանա կայացնել կամայական որոշումներ»
- Ո՞ր ոլորտներում եք տեսնում ներդրումային ներուժի աճ Հայաստանում կապված ԵԱՏՄ-Իրան ազատ առևտրի համաձայնագրի հետ, և ինչպե՞ս կարող է պետությունը նպաստել այդ ներդրումների ներգրավմանը։
- Կարծում եմ, Իրանի և ԱՄՆ-ի միջև բանակցությունների դրական արդյունքի դեպքում էականորեն կարող է շահել հայկական կողմը, ինչը թույլ կտա Հայաստանին առանց տնտեսական սահմանափակումների կամ տնտեսական պատժամիջոցների սպառնալիքի էլ ավելի խորացնել տնտեսական կապերը, հարաբերությունները Իրանի հետ և կյանքի կոչել նոր ծրագրեր։
Այդպիսի նոր ծրագրեր կան, որոնք վերաբերում են ոչ միայն Հայաստանին, այլ հանդիսանում են տարածաշրջանային և գլոբալ։ Օրինակ, նույն Հյուսիս-Հարավ կամ Արևելք-Արևմուտք ծրագրերը, ենթակառուցվածքային, լոգիստիկ ծրագրերը, որոնցով հետաքրքրված է նաև հնդկական կողմը, կարող են իրոք դառնալ Արևմուտք-Իրան-Հնդկաստան կարևոր, առանցքային ծրագրերից մեկը, որից կարող են շահել բոլոր կողմերը։
Այստեղ, անշուշտ, էական նշանակություն ունի նաև անվտանգությունը, և Իրանն այս առումով, կարելի է ասել, ունի կարևոր, առանցքային նշանակություն տարածաշրջանում անվտանգության, խաղաղության պահպանման հարցում։ Բազմիցս այդ մասին ոչ միայն հայտարարություններով, այլև գործով իրանական կողմը ցույց է տվել, որ նա խաղաղության, կայունության կողմնակից է, և դա նրա համար կարևոր է ոչ միայն քաղաքական տեսանկյունից, այլև տնտեսական տեսանկյունից, անվտանգության տեսանկյունից՝ հաշվի առնելով, որ Հայաստանը նրա համար այլընտրանքային և հուսալի ուղիներից մեկն է դեպի հյուսիս։ Եվ դա իրանական կողմը ցույց է տվել, որ դա իր համար կարմիր գիծ է, և նա երբեք չի հրաժարվի Հայաստանի հետ դարավոր, հազարամյա քաղաքակրթական սահման ունենալու գաղափարից։
Միանշանակ նշեմ, որ հայ-իրանական տնտեսական կապերը կարող են էլ ավելի խորանալ Հյուսիս-Հարավ ճանապարհի կառուցման դեպքում, որը թույլ կտա կազմակերպել արագ և ցածր լոգիստիկ տրանսպորտային ծախսերով բեռնափոխադրումներ դեպի արևմուտք, դեպի հյուսիս։ Այստեղ կարևոր նշանակություն ունի իրանական ընկերությունների մասնակցությունը այս ենթակառուցվածքային ճանապարհի կառուցմանը, մասնավորապես, երկու իրանական ընկերություններ կառուցում են Հյուսիս-Հարավ ճանապարհի ծրագրի ամենահարավային հատվածը, խոսքը 32-կիլոմետրանոց Ագարակ-Վարդանիձոր հատվածի կառուցման մասին է։ Այս ճանապարհի կառուցումը Հայաստանի համար ունի ոչ միայն տնտեսական նշանակություն, այլև անվտանգության նշանակություն՝ հաշվի առնելով թուրք-ադրբեջանական սպառնալիքները։
«Իրանը ցույց է տվել, որ դա իր համար կարմիր գիծ է - նա երբեք չի հրաժարվի Հայաստանի հետ դարավոր, հազարամյա քաղաքակրթական սահման ունենալու գաղափարից»
- Որո՞նք են հայկական բիզնեսի համար առավել էական ռիսկերն ու խնդիրները այս նոր համաձայնագրի շրջանակներում, և ի՞նչ մեխանիզմներ են նախատեսված տեղական արտադրողներին հնարավոր բացասական հետևանքներից պաշտպանելու համար։
- Հայաստանը պետք է օգտագործի իր հնարավորությունները, կապերը այլ հարևան երկրների հետ տնտեսական կապերի խորացման համար, ճանապարհների բացման ուղղությամբ։ Այս ճանապարհների բացումից էականորեն կշահի նաև իրանական կողմը, հաշվի առնելով, որ եթե, օրինակ, բացվի երկաթուղին Նախիջևանի միջով, ապա իրանական բեռները երկաթուղով կկարողանան հասնել Սև ծով, Սև ծովից՝ Եվրոպա, ինչպես նաև հակառակը, եվրոպական ապրանքները, բեռները կարող են նույն երթուղով հասնել Իրան, այնուհետև Հնդկաստան։
Այսինքն` Նախիջևանի միջով երկաթուղու բացումը կարող է ապահովել էական տնտեսական օգուտ իրանական, եվրոպական, հնդկական, ասիական երկրների համար։ Սա մենք պետք է ցույց տանք մեր բոլոր գործընկերներին և այս ուղղությամբ կարելի է ակտիվորեն աշխատել։
Ինչ վերաբերում է ռիսկերին, հայկական ձեռնարկությունների հիմնական խնդիրները կապված են ապրանքների վերաարտահանման ժամանակ ԵԱՏՄ բոլոր նորմերի և կանոնների պահպանման անհրաժեշտության հետ։ Ինչպես նշեցի նախկինում, մենք ունեցել ենք բացասական փորձ կաթնամթերքի հետ, երբ կանոնների չպահպանումը հանգեցրեց Ռուսաստանի կողմից պատժամիջոցների։ Գոյություն ունի նաև իրանական կարգավորիչ համակարգի անկանխատեսելիության ռիսկը, թեև նոր համաձայնագիրը պետք է զգալիորեն նվազեցնի այս ռիսկը։
Տեղական արտադրողների պաշտպանությունն ապահովվում է առաջին հերթին համաձայնագրում ներառված ապրանքային դիրքերի մանրակրկիտ ընտրությամբ և սակագների աստիճանական նվազեցմամբ։ Հայ արտադրողներն ունեն նոր պայմաններին հարմարվելու հնարավորություն, իսկ պետությունը պետք է նրանց աջակցություն ցուցաբերի մրցունակության բարձրացման և տեխնիկական արդիականացման ծրագրերի միջոցով։
Բացի այդ, կարևոր պաշտպանիչ մեխանիզմ է ոչ սակագնային խոչընդոտների սահմանման հնարավորությունը ներմուծման կտրուկ աճի դեպքում, որը սպառնում է տեղական տնտեսության որոշակի ոլորտներին։ Սակայն հիմնական ռազմավարությունը պետք է լինի նոր հնարավորությունների օգտագործումը համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծման, տեխնոլոգիական փոխանակման և նոր շուկաներ մուտք գործելու համար։