ԿՈՄԱՆԴՈՍԻՆ ՍՊԱՆԵՑ ՇՈՒՇԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՑԱՎԸ․ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԸՆԿԵՐՆԵՐԸ՝ ԱՐՑԱԽԻ ԼԵԳԵՆԴԱՐ ՀԵՐՈՍԻ ՄԱՍԻՆ
Sputnik Արմենիայի զրուցակիցները կարծում են, որ Կոմանդոսին սպանել է Շուշիի կորստի ցավը։ Նրանք պատմել են ամենանվիրականի մասին։
Արցախի հերոս, գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադեվոսյանին ճանաչում են բոլոր հայերն ու հպարտանում նրանով։ Նրան քչերն էին ազգանունով կամ անուն-հայրանունով դիմում։ Հայերի համար նա պարզապես Կոմանդոսն էր։ Նա այն հերոսն է, ով 1992 թվականին Շուշիի ազատագրման ժամանակ ղեկավարել է Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերի գործողությունները, բայց դրանց ավարտից անմիջապես հետո խոր քուն է մտել՝ չհայտնվելով հաղթական ռեպորտաժներում։
Տեր-Թադևոսյանը զինվորական է, որը ողջ կյանքում ծառայել է երկրին ու ժողովրդին, մտահոգվել յուրաքանչյուր բացթողման համար. 2020 թվականին Շուշիի կորստի ցավը պարզապես կոտրեց նրան։ Նա կյանքից հեռացավ Շուշին կորցնելուց մի քանի ամիս անց։
«Կոմանդոս» մականվան պատմությունը
Արկադի Տեր-Թադևոսյանին Կոմանդոս էր կնքել մարտական ընկեր, գնդապետ Արա Մուրադյանը, որի հետ նրանք ծանոթացել էին դեռևս 1991 թվականին Արցախում։ Sputnik Արմենիայի թղթակցի հետ զրույցում նա պատմեց, որ Տեր-Թադևոսյանը սպայական կազմի հետ դասընթացներ էր անցկացնում և ծանոթացնում ռազմական գործի խորամանկ հնարքներին։
Հերթական դասի ժամանակ նա ներկայացնում էր մի ռազմավարություն, երբ փոքր ուժեր ունենալով՝ կարելի էր մեծ առաջադրանք կատարել և մոլորության մեջ գցել հակառակորդին։ Մինչև Արկադի Իվանովիչը բացատրում էր՝ Մուրադյանը հիշեց, որ ինչ-որ տեղ կարդացել էր բրիտանական «Կոմանդոս» բանակի հատուկ ստորաբաժանումների մասին, և հնչեցրեց դա։ Մարտական ընկերներին միանգամից դուր եկավ այդ անունը։
«Մինչ այդ նրան տարբեր կերպ էին կոչում՝ հրամանատար, շեֆ, շախմատիստ կամ՝ ազգանունով, սակայն տղաները հավանեցին «Կոմանդոս» մականունը և սկսեցին նրան այդպես կոչել։ Նրան էլ դուր եկավ, սկզբում փոքր-ինչ դեմ էր, այնուհետև աստիճանաբար ընտելացավ»,- պատմեց Մուրադյանը, խոստովանելով, որ անձամբ Տեր-Թադևոսյանին միշտ կամ «շեֆ» էր անվանում, կամ «հրամանատար»
Մուրադյանը հիշում է, որ Շուշին հանձնելուց հետո Կոմանդոսը մռայլվեց, տխրեց։ Նա շատ մեծ ցավ էր ապրում։ Պատերազմի ամբողջ ընթացքում նրանք միասին էին, ռազմաճակատ էին ուղարկում անհրաժեշտ իրեր, հետևում դեպքերի զարգացմանը, բազմաթիվ տեղեկություններ էին ստանում։ Արկադի Իվանովիչը հավատում էր հաղթանակին և չէր կարող պատկերացնել, թե ինչպես կարող էր ընկնել Շուշին։
«Նա կարող էր պատկերացնել ամեն ինչ, բայց ոչ Շուշիի հանձնումը։ Նա չէր կարող պատկերացնել՝ ինչպես հայը կարող է հանձնել այդ քաղաքը։ Շուշիի հետ կապված իրավիճակը մեծ հարված էր նրա համար»,- ասաց Մուրադյանը։
Կոմանդոսի մարտական դուստրը
«Անահիտ» հետախուզական ջոկատի հրամանատար Անահիտ Մարտիրոսյանը ծանոթացավ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի հետ 1992 թվականին։ Հենց Կոմանդոսն էր որոշել, որ Անահիտն իր մարտական դուստրն է և պետք է ջոկատ գլխավորի։ Նա խիստ էր աղջկա հետ, բայց միևնույն ժամանակ՝ շատ հոգատար։ Երբեմն թեժ մարտական գործողությունների ժամանակ կանչում էր նրան և հարցնում՝ արդյոք սոված չէ, խնձոր կամ թարմ քաղցրավենիք էր տալիս և պահանջում, որ իր աչքի առաջ ուտի։ Իսկ տարիներ անց գալիս էր նրան հյուր և արդեն ինքը հյուրասիրվում սիրելի ուտեստներով։
«Նա զանգահարում և ասում էր․ «Աղջիկս, համով բան պատրաստի՛ր»։ Ես սիրով պատրաստում էի, նա շատ էր տոլմա սիրում, ժենգյալով հաց: Շուշիի կորստից հետո նա մի քանի անգամ եկավ, մի օր նույնիսկ՝ առանց զանգի, և մենք երկար զրուցում էինք, հիմնականում պատերազմից և Շուշիից»,- պատմում է նա։
Նրա խոսքով՝ Կոմանդոսը երկար վերլուծում էր Շուշիի կորստի հետ կապված իրավիճակը, և հստակ որոշել էր իր համար․ ադրբեջանցիները չեն գրավել քաղաքը, քաղաքը հանձնել են։ Այդ մտքից նա էլ ավելի ցավոտ ու ծանր ապրումներ էր ունենում։
Անահիտ Մարտիրոսյանը դեռ այն ժամանակ էր վախենում, որ Կոմանդոսը չի կարողանա հաղթահարել հարվածը, բայց Արկադի Իվանովիչը դիմադրում էր։ Անկախ պատկառելի տարիքից՝ աշխատում էր ուժեղ լինել, շարունակում էր օգնել բանակին և ԶՈւ-ին, հանդիպում էր վիրավոր զինծառայողների հետ և փորձում նրանց ուրախացնել։
«Երբ ինձ վատ էի զգում, նա աջակցում էր։ Վախենում եմ ապրել առանց նրա։ Նա իմ հարազատ մարտական հայրն էր», - արտասվում է Անահիտը։
Վերջին պատերազմի ժամանակ նա առաջնագիծ էր ուղարկում աղջկան ու միշտ ասում, որ նրանք երիտասարդ են և դեռ կարող են օգնել զինված ուժերին՝ հաղթել հակառակորդին։ Նա հավատում էր հաղթանակին և գործողությունների տարբեր ծրագրեր մշակում, ինչպես արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ։ Նրա խորամանկ հնարքների ու ռազմավարական մտածողության շնորհիվ էլ հենց Աֆղանստանում նրան «Լեռնային աղվես» կոչեցին։
Գեներալը՝ գեներալի մասին
Գեներալ-լեյտենանտ Նորատ Տեր-Գրիգորյանցը հիշում է, որ երբ ինքը սկսեց հիմնել կանոնավոր բանակը, այն ժամանակվա պաշտպանության նախարար Վազգեն Սարգսյանին առաջարկեց անպայման ՀՀ ԶՈւ հայեցակարգի իրագործման հանձնաժողովի կազմում ընդգրկել Արկադի Տեր-Թադևոսյանին։
Նրա խոսքով՝ Տեր-Թադևոսյանն անթերի հեղինակություն էր վայելում ռազմաճակատում և անսահման ճանաչում՝ թիկունքում։ Դրան նպաստել էին ոչ միայն Շուշիի ազատագրման օպերացիայի հաջողությունը, այլև նրա մարդկային որակները։ Մեծամասամբ նրա անձնական մասնակցության շնորհիվ Հայաստանում սեղմ ժամկետներում մարտունակ զորամասեր ստեղծվեցին։
«Մարտական գործողությունների ավարտից հետո ռազմական ղեկավարության առաջադրանքով նա զբաղվում էր ռազմագերիների և անհետ կորածների հարցերով։ Ծանր աշխատանք էր, դժվար ժամանակներ էին։ Արկադի Իվանովիչը տարբերվում էր իր հանգստությամբ ու սակավախոսությամբ, այդ պատճառով որևէ բան հիշել և պատմել այն մասին, թե ինչ էր նրա հետ կատարվում այդ պատասխանատու ժամանակահատվածում, ցավոք, չեմ կարողանա»,- նշեց նա։
Վերջին անգամ լեգենդար զորահրամանատարները հանդիպել են Շուշիում 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյայից հետո։ Նրանք նստած էին ՀՀ և Արցախի նախագահների հետ մի սեղանի շուրջ, որտեղ քննարկվում էր պաշտպանունակությունն ամրապնդելու հարցերը։
Արցախի հերոս, գեներալ-մայոր Արկադի Տեր-Թադևոսյանը (Կոմանդոս) մահացել է մարտի 31-ին, կյանքի 82-րդ տարում։ Տեր-Թադևոսյանը 1992 թվականի մայիսի 8-ին Շուշիի ազատագրման ժամանակ ղեկավարել է Արցախի ինքնապաշտպանական ուժերի գործողությունները։ Նա նաև մեծ ներդրում է ունեցել ԼՂՀ Պաշտպանության բանակի կայացման և զարգացման գործում։
Իր գիտելիքներն ու հարուստ փորձը շարունակել է կիրառել ՊՆ կադրերի պատրաստման վարչության պետի, նախարարի օգնականի պաշտոնում, իսկ 2002 թվականից՝ նախկին «ԴՕՍԱԱՖ»-ում։ «Ոսկե արծիվից» բացի պարգևատրվել է նաև մի շարք այլ շքանշաններով և մեդալներով, արժանացել «Երևանի պատվավոր քաղաքացու» կոչման։
Նանա Մարտիրոսյան, Sputnik Արմենիա