GERMAN MARSHALL FUND․ ՇՈՒՏ ՉԷ ՄՏԱԾԵԼ ԹՈՒՐՔԻԱՅՈՒՄ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Ռեջեփ Էրդողանի մոտ 20-ամյա անընդմեջ կառավարումից հետո՝ նախ որպես վարչապետ, ապա՝ նախագահ, Թուրքիան կարող է հայտնվել քաղաքական փոփոխությունների շեմին: Թեպետ սա ավելի շատ հնարավորություն է, քան կանխորոշված եզրակացություն, նրա դաշնակիցներն ու գործընկերները պետք է պատրաստ լինեն նման արդյունքի, գրում է գերմանական German Marshall Fund-ը։

«Ոչ վաղ անցյալում տարածված էր այն կարծիքը, որ Էրդողանը չի կարող պարտվել ընտրություններում մի քանի գործոնների պատճառով, ներառյալ՝ իր կողմնակիցների հավատարմությունը, նրա քաղաքական հնարամտությունը եւ կենսունակ ընդդիմության բացակայությունը: 2016 թվականի հուլիսին անհաջող հեղաշրջման փորձից եւ դրան հաջորդած ռեպրեսիվ արտակարգ դրությունից հետո ի հայտ եկավ նոր պատում՝ Թուրքիան այժմ ավտորիտար պետություն է, որտեղ ընտրությունների արդյունքները կանխորոշված կլինեն: Մյուսները պնդում էին, որ թեեւ ընտրություններն անարդար են, սակայն դրանք իրական են եւ մրցակցային, եւ ընդդիմությունն ունի հաղթելու իրական հնարավորություն։

Վերջին փաստարկը հաստատվեց 2019 թվականի մարտին կայացած տեղական ընտրություններում։ Ընդդիմությունը հաղթեց մեգապոլիսների մեծ մասում, այդ թվում՝ Անկարայում եւ Ստամբուլում: Ստամբուլի կրկնակի ընտրությունները, որոնք հիմնված էին անհասկանալի փաստարկների վրա, ստվեր նետեցին Թուրքիայի ընտրական ժողովրդավարության վրա, սակայն, ի վերջո, քաղաքների ընտրողները հստակ արտահայտեցին իրենց կամքը, եւ ընդդիմությունը հաղթեց էլ ավելի մեծ տարբերությամբ։

Հաջորդ նախագահական եւ խորհրդարանական ընտրությունները նշանակված են 2023 թվականի հունիսին, սակայն արտահերթ ընտրությունները չի կարելի բացառել։ Էրդողանի վարկանիշը տեղական ընտրություններից հետո սոցհարցումների արդյունքում զգալիորեն իջել է, որին նպաստել են մի քանի գործոններ։

Նախ, Էրդողանին չհաջողվեց խորհրդարանական կառավարման համակարգից նախագահականի անցնելը։ Նոր համակարգում նրա «Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցությունը հայտնվել է բյուրոկրատների եւ նախագահի խորհրդականների կողքին, որոնք, պարտադիր չէ, որ կապեր ունենան կուսակցական շարքերի հետ։ Արդյունքում, ինչպես նաեւ 2019 թվականին խոշոր համայնքների կորստով, ցանցը, որը նախկինում օգտագործում էին ԱԶԿ-ն եւ Էրդողանը, փլուզվեց։

Նախագահական համակարգում այլ փոփոխություններ արվեցին, որոնք բացասական հետեւանքներ ունեցան Էրդողանի համար։ 50 տոկոս գումարած մեկ՝ նախագահ ընտրվելու շեմը եւ ֆորմալ ընտրական միավորումների օրինականացումը հանգեցրին ԱԶԿ-ի միությանը ծայրահեղ աջական «Ազգայնական շարժում» կուսակցության հետ: Նրա կախվածությունը «Ազգայնական շարժում»-ից ոչ միայն սահմանափակեց նրա քաղաքական ընտրությունը, այլեւ վանեց ԱԶԿ որոշ ընտրողների, օրինակ՝ պահպանողական քրդերին:

Մինչ այդ ընդդիմության լսարանն օրեցօր ավելանում է։

Երկրորդ հերթին, սոցիալ-դեմոկրատական ազգային-հանրապետական կուսակցությունը կարողացավ դաշինք կազմել տարբեր կուսակցությունների հետ, ներառյալ մեկ չափավոր ազգայնական, մեկ արմատական իսլամիստական եւ մեկ կենտրոնամետ կուսակցություն՝ հնարավորություն ստանալով ձեռք բերել ավելի լայն լսարան: Հետո կուսակցությունը փոխեց իր քաղաքական դիսկուրսը։ Նախկինում այն դաժան աշխարհիկ, հակակրոնական եւ ազգայնական հռետորաբանություն էր կիրառում, աջակցում ռեպրեսիվ միջոցներին, ինչպիս օրինակ՝ 1990-ականներին հիջաբ կրելու արգելքը: Այս մոտեցումը կուսակցությանը մղեց մարգինալ գաղափարական անկյուն: Ներկայիս առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուի օրոք կուսակցությունն աստիճանաբար հեռացավ այս մոտեցումից՝ նախ վարանելով, ապա վերջին շրջանում՝ ավելի վճռական։ Նա գնաց այնքան հեռու, որ հրապարակավ ներողություն խնդրեց նրանցից, ում նախկինում իր կուսակցությունը վիրավորել է:

Ընդդիմադիր դաշինքն ուներ եւս մեկ խնդիր՝ համախմբվածություն։ Վերջերս այն սկսեց ձեւավորել ակտիվ եւ դրական ընդհանուր օրակարգեր, ինչպիսիք են խորհրդարանական համակարգերի վերականգնումը եւ ժողովրդավարական ազատությունների խթանումը:

Երրորդ հերթին, Թուրքիան վերապրում է իր վատագույն արժութային ճգնաժամը 2001 թվականի տնտեսական ճգնաժամից հետո, որը իշխանության բերեց ԱԶԿ-ին: Աճող քաղաքական ռիսկերի, կորոնավիրուսային համաճարակի ազդեցության եւ, առաջին հերթին, արտասավոր դրամավարկային քաղաքականության պատճառով, թուրքական լիրան մեկ տարում արժեզրկվել է ավելի քան 50 տոկոսով։ Արժեզրկումը մասամբ դադարեցվել է միայն գանձապետարանի երաշխավորությամբ՝ լիրայի ավանդների սեփականատերերին փոխհատուցելու համար, եթե արժեզրկումը գերազանցի տոկոսադրույքը: Արժեզրկման արդյունքում տարեսկզբին գնաճը հասել է 36 տոկոսի։ 

Քրդամետ կուսակցությանը երբեք չեն հրավիրել՝ միանալու ընդդիմադիր դաշինքին, քանի որ համարում էին, որ դա դուր չի գա այլ ընդդիմադիր կուսակցությունների ընտրողներին։ Կուսակցությունը չի առարկել, եւ երկրորդ փուլի դեպքում, որն ավելի հավանական է, ակնկալվում է, որ նրա ընտրողները կաջակցեն ընդդիմադիր դաշինքի թեկնածուին: Այս պայմաններում երկրի զարգացման երեք սցենար կա։

Նախ, Էրդողանը կարող է վերընտրվել՝ չնայած այն թերություններին, որոնք այժմ կան։ Տնտեսական անսպասելի բարելավումների ցանկացած համադրում, ճգնաժամ, արտակարգ իրավիճակ, ձայների հաշվման թափանցիկության նվազում, ընտրություններն ավելի քիչ արդար դարձնելու այլ ուղիներ գտնելը կամ ընդդիմության սխալները կարող են հանգեցնել Էրդողանի հերթական հաղթանակին: Այս սցենարը, ամենայն հավանականությամբ, կհանգեցնի նույն հետագծի կրկնությանը Թուրքիայում։

Որոշ դիտորդներ էլ ավելի են զարգացնում այս սցենարը. ընտրությունները չեն ընթանում համակարգված կամ Էրդողանը չի զիջի, եթե պարտվի։ Այնուամենայնիվ, Թուրքիան ունի ժողովրդավարական ընտրությունների եւ ակտիվ ընդդիմության վաղեմի ավանդույթ, իսկ քվեաթերթիկների վերահսկողության եւ ձայների պաշտպանության համակարգը մինչ օրս կայուն է եղել: Ավելին, Թուրքիան բաց շուկայական տնտեսություն ունեցող երկիր է, որին անհրաժեշտ է օտարերկրյա կապիտալի ներհոսք՝ իր աճը պահպանելու համար, եւ ուստի նա չի կարող իրեն թույլ տալ երկարաժամկետ բելառուսական սցենար։

Սեզոնի փոփոխությունը սցենար է, որի դեպքում նախագահական ընտրություններում հաղթում է ընդդիմությունը։ Սա կարող է հանգեցնել ժողովրդավարացմանն ուղղված նվազագույն քայլերի կամ քաղաքական կաթվածահարման։ Առաջինը կլինի դանդաղ անցում, երկրորդը` անցումային ճգնաժամ, որը կարող է խափանել անցումը:

Քանի որ նոր նախագահը կընտրվի քաղաքական կուսակցությունների շատ բազմազան խմբերի աջակցությամբ եւ նրանց աջակցության կարիքը կունենա խորհրդարանում, նա կունենա մոտիվացիա՝ ընդունելու ինքլյուզիվ, փոխզիջումային եւ բազմակարծիք կառավարման ոճ: Սա ճանապարհ կհարթի ժողովրդավարական վերջին անհաջողությունները հարթելու համար: Օրենքի գերակայությունը, լրատվամիջոցների ազատությունը եւ մարդու իրավունքները կբարելավվեն, իսկ քաղաքացիական հասարակության համար տարածքը կընդլայնվի: Այնուամենայնիվ, նոր նախագահին աջակցող կուսակցությունների միջեւ գաղափարական տարաձայնությունները կարող են խանգարել նրանց սահմանադրական փոփոխություններ կատարել։ Նույնիսկ եթե խորհրդարանական համակարգը վերականգնվի, թուրքական ժողովրդավարությունը շատ նման կլինի 2016-ի ձախողված հեղաշրջման փորձին՝ անվանական ժողովրդավարություն, որը համապարփակ արդիականացման կարիք ունի: Դա կլիներ երերուն եւ շրջելի ժողովրդավարացում: Դեռ գարուն կգա, սակայն, ամենայն հավանականությամբ դրան կհաջորդի ձմեռը։

Կլիմայի փոփոխության սցենարը նույնպես սկսվում է նախագահական ընտրություններում ընդդիմության հաղթանակով։ Սակայն, ի տարբերություն նախորդ սցենարի, նոր նախագահին սատարող կուսակցությունները կկարողանան մի կողմ թողնել իրենց գաղափարական տարաձայնությունները, դուրս գալ խորհրդարանական համակարգի վերականգնումից եւ սահմանադրական համապարփակ փոփոխություններ կատարել, որոնք կօգնեն զարգացնել եւ ամրապնդել ժողովրդավարությունը Թուրքիայում։ Քանի որ ընդդիմադիր կուսակցությունները քրդամետ ԺԴԿ-ին համարում են լեգիտիմ քաղաքական խաղացող, այն նույնպես կարող է ընդգրկվել գործընթացում, եւ արդյունքում քրդական հարցը կդառնա շատ ավելի կառավարելի։ Դա կհանգեցնի թուրքական քաղաքականության եւ հասարակության մեջ կլիմայի փոփոխության:

Իսկ ի՞նչ տեղի կունենա ներքին քաղաքականության մեջ

Այս սցենարներից որեւէ մեկի դեպքում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը, ամենայն հավանականությամբ, կունենա ավելի քիչ փոփոխություններ, քան կարող են ակնկալել կամ ցանկանալ օտարերկրյա դիտորդները: Թուրքիան բացառություն չէ նրանով, որ երկրի արտաքին քաղաքականությունը որոշվում է այնպիսի գործոններով, ինչպիսիք են պատմությունը, աշխարհագրությունը, միջազգային համակարգը, ուժերի տարածաշրջանային հավասարակշռությունը եւ ազգային ներուժը, ինչպես նաեւ արժեքները, հասարակական կարծիքը եւ իշխող վերնախավի շահերը: Կառուցվածքային գործոնները կշարունակեն խաղալ զգալի, գուցե գերիշխող դեր, սակայն արժեքները, հասարակական կարծիքը եւ էլիտար շահերը կարող են փոխվել ժամանակի ընթացքում:

Կառուցվածքային գործոնները որոշում են երկրի երկարաժամկետ ռազմավարությունը: Սակայն այն, թե ինչպես է դա իրականացվում, կարող է էապես փոխվել կառավարության փոփոխության դեպքում:

Քաղաքական անցման դեպքում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը եթե էությամբ չփոխվի, կփոխվի ոճով:

Իրաքի, Սիրիայի, Միջերկրական ծովի արեւելքի, Հարավային Կովկասի կամ Լիբիայի շուրջ տարաձայնությունները հենց այնպես չեն վերանա: Սակայն ավելի ջերմ հարաբերությունները կնշանակեն, որ դրանք կարելի է ավելի արդյունավետ կառավարվել՝ առանց վերածելու խոշոր ճգնաժամերի: Թուրքիան արդեն սկսել է մերձենալ Սաուդյան Արաբիայի եւ նրա տարածաշրջանային ցանցի, ինչպես նաեւ Իսրայելի հետ, որպեսզի հաղթահարի դիվանագիտական մեկուսացումը, որին բախվում է իր տարածաշրջանում, բայց նա կարող է ավելի շատ վստահելիության հասնել նոր կառավարության հետ, որը չի աջակցում «Մուսուլման եղբայրներին» եւ Մերձավոր Արեւելքում նմանատիպ ցանցերին։

Նոր կառավարությունը չի հրաժարվի Ռուսաստանի հետ Թուրքիայի հարաբերություններից, սակայն այն կառավարությունը, որն ավելի ջերմ հարաբերություններ ունի արեւմտյան դաշնակիցների հետ, հավանաբար կկառուցի հարաբերությունները այնպես, որ չհակասի Թուրքիայի անդամակցությանը ՆԱՏՕ-ին: Նոր կառավարության օրոք երկիրը կշարունակի հետամուտ լինել Միջերկրական ծովի արեւելքում իր ենթադրյալ շահերին, սակայն, այլեւս դիվանագիտական մեկուսացման մեջ չլինելով, որպես հիմնական գործիք կօգտագործի դիվանագիտությունը, այլ ոչ թե հարկադրանքը: Մի խոսքով, քաղաքական անցման դեպքում Թուրքիայի արտաքին քաղաքականությունը նույնպես եթե էությամբ չփոխվի, կփոխվի ոճով:

Ո՞րն է ԵՄ-ի եւ ԱՄՆ-ի դերը

Կարեւոր հարցերից մեկը այն է, թե ինչ դեր կարող են ունենալ այս հարցում Եվրամիությունն ու ԱՄՆ-ը։ Նրանք առաջին հերթին պետք է հեռու մնան Թուրքիայի կուսակցական քաղաքականությունից։ Այս պահը չի կարելի գերագնահատել։ Սակայն, եթե եւ երբ տեղի ունենան քաղաքական փոփոխություններ, ապա ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի արձագանքը կարող է ազդել այն բանի վրա, թե տեղի է ունենում արդյոք Թուրքիայում սեզոնի փոփոխություն կամ կլիմայի փոփոխություն:

ԵՄ անդամակցության հեռանկարը 1999-2005 թվականներին Թուրքիայում համապարփակ ժողովրդավարական բարեփոխումների հիմնական շարժիչ ուժերից մեկն էին: ԵՄ-ն ներկայումս ի վիճակի չէ անդամակցության իրատեսական հեռանկար առաջարկել, սակայն միջանկյալ փաթեթը, որը ներառում է մաքսային միության արդիականացում, վիզային ռեժիմի ազատականացում, «կանաչ փոխակերպմանը» աջակցություն եւ արտաքին քաղաքական երկխոսության ընդլայնում, կարող է նման դեր խաղալ: Միացյալ Նահանգները կարող է օգնել Թուրքիային վերադառնալ ՆԱՏՕ-ի հիմնական հոսք՝ խրախուսելով նրան հրաժարվել Ռուսաստանից ձեռք բերված հակաօդային պաշտպանության С-400 համակարգերից, այլ ոչ թե հիմնվել միայն պատժամիջոցների վրա: Սրանք ընդամենը մի քանի օրինակ են, թե ինչպես ԵՄ-ն եւ ԱՄՆ-ը կարող են դրական դեր խաղալ Թուրքիայում, եթե տեղի ունենա քաղաքական անցում:

Սակայն, ինչպես վերը նշվեց, նման քաղաքական փոփոխությունը հեռու է միակ սցենարը լինելուց։ Սա կարող է հանգեցնել սպասելու մարտավարության ԵՄ-ում եւ ԱՄՆ-ում: Թեեւ դա խելամիտ մոտեցում կլինի, այն չպետք է խանգարի նրանց հանգիստ պլանավորել, թե ինչ առաջարկեն նոր կառավարությանը, որպեսզի օգնեն նրա Թուրքիային վերադարձնել Արեւմուտք:

Ցանկացած կառավարության վաղ շրջանը վճռական նշանակություն ունի իր ապագա ուղին որոշելու համար՝ եթե ԵՄ-ն եւ Միացյալ Նահանգները սպասեն քաղաքական փոփոխությունների Թուրքիայում, որպեսզի սկսեն մտածել, թե ինչպես արձագանքեն, ապա կարող է շատ ուշ լինել ազդելու համար այն իրադարձությունների վրա, որոնք իրենց շահերից են բխում։ Նոր քաղաքականություն պլանավորելը եւ մշակելը շատ ժամանակ է պահանջում, բայց թեեւ դա կանխորոշված չէ, Թուրքիայում քաղաքական փոփոխությունները կարող են տեղի ունենալ ավելի շուտ, քան շատերը կանխատեսում են»:

News.am