ՀՀ ԵՐԿՐՈՐԴ ՆԱԽԱԳԱՀ ՌՈԲԵՐՏ ՔՈՉԱՐՅԱՆԻ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄԸ ՓՈՐՁԱԳԵՏՆԵՐԻ ՀԵՏ (ՏԵՍԱՆՅՈՒԹ)

Ռոբերտ Քոչարյան – Բարեւ ձեզ։ Դուք եւ՛ լուսաբանում, եւ՛ ուսումնասիրում եք այն հարցերը, որոնք այսօր ծառացած են երկրի առջեւ։ Երեւի ամենազգայուն հարցերը դա երկրի անվտանգությունն է, Ղարաբաղի հարցի կարգավորումը։ Ճակատագրի բերումով ես երկար-երկար տարիներ ուղղակի առնչվել եմ այդ հարցերին։ Ղարաբաղի հարցում 1992 թվականից մինչեւ 2008 թվականը այն անձն էի, ով որոշիչ դեր էր խաղում՝ այդ ամբողջ բանակցային գործընթացում։ Բայց համոզված եմ, որ դուք շատ ավելի լավ եք տիրապետում թվերին, փաստաթղթերին, քանի որ ուսումնասիրում եւ վերադառնում եք դրան, իսկ ես երեւի ավելի լավ եմ հիշում այն մոտիվացիան եւ, ընդհանրապես, ինչու ենք այս կամ այն հարցում դրսեւորել այս կամ այն մոտեցումը։ Սա չի մոռացվում, եւ, կարծում եմ, տվյալ դեպքում ձեր փաստագրական գիտելիքները մենք այսօր կարող ենք միացնել իմ ոչ թե փաստագրական, այլ բովանդակային գիտելիքներին, շարժառիթներին, որոնք տարբեր ժամանակահատվածներում տարբեր են եղել, եւ այդ սիմբիոզը, կարծում եմ, կարող է բերել հետաքրքիր եզրահանգումների եւ հետաքրքիր լինել մեր ժողովրդի համար։

Կառաջարկեմ այս հանդիպումն անցկացնել շատ ազատ քննարկման ոճի մեջ, առանց մոդերատորի, ամեն մեկը կարող է իր մասով մոդերացիա անել, եթե տեսնում է, որ այդ պահին դրա անհրաժեշտությունը կա՝ թեման ավելի լավ բացելու համար։ Սկսե՞նք։

Երվանդ Բոզոյան․  Պարոն նախագահ, իմ կարծիքով, այս պահի դրությամբ առաջին մտահոգիչ խնդիրը Ռուսաստան–Արեւմուտք հարաբերությունների կտրուկ վատթարացումն է, որը, շատերի կարծիքով, կարող է լուրջ ազդեցություն ունենալ մեր տարածաշրջանի վրա։ Ոչ մեկ չէր պատկերացնում, որ շատ արագ կբռնկվի բելառուսական պրոցեսները, Նավալնու շուրջ խնդիրը։ Ռուսաստան-Արեւմուտք հարաբերությունների այս կտրուկ վատթարացումը, Ձեր կարծիքով, ի՞նչ աստիճանի ազդեցություն կարող է թողնել մեր վրա թե՛ Ղարաբաղի խնդրի հետ կապված, եւ թե՛ Հայաստանի արտաքին քաղաքականության այդ բալանսի, այսպես ասած․ այդ միջանցքի շուրջ․ այդ մանեւրը մեզ համար շատ ավելի նեղ է դառնում։

Ռոբերտ Քոչարյան – Ես հիշեցնեմ, որ 1998-2008 թթ․ մենք արտաքին կոմպլեմենտար քաղաքականություն էինք վարում։ Ուղղակի այն ժամանակը լրիվ ուրիշ էր․ ճիշտ հակառակ պատկերն էր նրա, ինչն այսօր Ձեզ եւ բոլորիս մտահոգում է։ Այն ժամանակ Ռուսաստան-Արեւմուտք հարաբերությունները բավական ջերմ էին, նույնիսկ պատկերացրեք, ՆԱՏՕ-ի հետ Ռուսաստանի ծրագրերն ավելի շատ էին, քան Հայաստան-ՆԱՏՕ, եւ 2002 թ․, եթե չեմ սխալվում, ստեղծվեց Ռուսաստան-ՆԱՏՕ հատուկ հանձնաժողով, եւ բավականին էֆեկտիվ համագործակցել են, մինչեւ վրացական կոնֆլիկտի պահը։ Մեկ տարով հետո սառեցվեց, հետո նորը վերսկսեց, մինչեւ 2014թ․ երբ Ղրիմն ընդգրկվեց Ռուսաստանի կազմի մեջ։ Բայց 1990-2000 թվականներին այդ հնարավորությունը կար, դաշտն էր այդպիսին։ Շիրակի, Շրյոդերի, Բեռլուսկոնիի հետ բազմաթիվ հանդիպումների ժամանակ ես տեսնում էի, թե ինչպիսի հարգանքով են իրենք խոսում Ռուսաստանի մասին, Ռուսաստանի նախագահի մասին։ Չի եղել մեկ հանդիպում, որի ժամանակ մենք շրջանցեինք այդ հարաբերությունները։ Եվ այն ժամանակ, իսկապես հնարավոր էր կոմպլեմենտարության սկզբունքով փորձել մեր շահը փնտրել այնտեղ, որտեղ նաեւ հզոր երկրների կամ երկրների միավորումների շահերը համընկնում էին, այլ ոչ թե հակասում էին իրար։ Հիմա, ճիշտ եք ասում, այդ լյուֆտը գրեթե չկա, չափազանց նեղացել է։ Ինչի՞ն է բերելու։ Բերելու է անհրաժեշտության՝ մշակել նոր մոտեցումներ, որոնք հնարավորություն կտան մեր ազգային շահերն առավելագույնս պաշտպանել լրիվ նոր իրավիճակում։ Նայեք, այն ժամանակ մենք ԵԱՏՄ-ի անդամ չէինք, եւ այն ժամանակ մենք անդամակցեցինք մի շարք միջազգային տարբեր կառույցներին, եւ երբեք այդ անդամակցությունը չի հակադրվել Ռուսաստանի հետ մեր ամենինց ջերմ հարաբերություններին, բոլոր ոլորտներում՝ եւ՛ տնտեսական, եւ՛ ռազմական։ Կարծում եմ, այն ժամանակ ուղղակի փայլուն օգտագործվեց այն պահը, երբ կարելի էր ինտեգրվել աշխարհին՝ չափազանց լավ հարաբերություններ պահպանելով քո ռազմավարական գործընկերոջ հետ, որը եւս ինտեգրման այդպիսի պրոցեսի մեջ էր։ Եվ իրար հետ մենք նաեւ սա էինք միշտ քննարկում, որոշ չափով նաեւ սինխրոնիզացման հարց կար։ Հիմա պատկերը լրիվ ուրիշ է։ Այսօր իշխանությունները պետք է կարողանան այդ մտավոր ներուժը գտնել, մշակել մի ծրագիր, որը հնարավորություն կտա այս փոթորկի միջով նավն այնպես տանել, որ երկիրը խնդիրներ չունենա։ Ես կասկածում եմ, որ այս իշխանություններն ունեն այդ մտավոր ունակությունը եւ այդ փորձը։ Իսկ շատ ավելի կարճ եմ կարծում, որ որեւէ մեկը կկարողանա ասել, թե ինչին է սա բերելու։ Մի քիչ սեւ ու սպիտակի է վերածվում այդ հարաբերությունները, եւ եթե հնարավոր է նպաստել, որ հակասություններն այդքան չխորանան, ապա եւս պետք է բոլոր հնարավորությունները ներդնել հնարավորինս մեղմացնելու այդ ոչ ցանկալի մեզ համար գործընթացը։

Երվանդ Բոզոյան․ Պարոն նախագահ, շատ դիտորդներ, հատկապես արեւմտյան եւ ռուսական, նշում են, որ   ղարաբաղյան խնդրի շուրջ այդ հարթակը թերեւս միակ կամ եզակի հարթակներից է, որտեղ Միացյալ Նահանգները, Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը ընդհանուր հայտարար ունեն, ի տարբերություն Դոնբասի, Աբխազիայի կամ Հարավային Օսիայի։ Ձեր կարծիքով, այս հակամարտության սրումը կարո՞ղ է ազդել նաեւ այս հարթակի վրա, որ այստեղ նույնպես հակամարտություն առաջանա, եւ Ձեր կառավարման ժամանակ Դուք զգո՞ւմ էիք այդ մրցակցությունը, եւ ինչպիսին էր այդ մրցակցությունը Ֆրանսիայի, Միացյալ Նահանգների եւ Ռուսաստանի միջեւ։

Ռոբերտ Քոչարյան – Մրցակցությունը միշտ եղել է։ Մրցակցության սրության հարցն է։ Երբեք այդ մրցակցությունը չի եղել այն սրության, որ բանակցային գործընթացը ձախողվի կամ, այսպես ասենք, չկարողանան իրար հետ կոմպրոմիս գտնել այս կամ այն մոտեցման շուրջ։ Այդ աստիճան երբեք չի սրվել։ Հիմա մտածում եմ, որ կոնկրետ ղարաբաղյան կարգավորման գործընթացի շուրջ եւս կամուրջները չեն այրվելու, եւ համանախագահողները որոշ չափով ի վիճակի են լինելու լեզու գտնել իրար հետ։ Տվյալ դեպքում, այն օրինակները, որ բերեցիք՝ Ուկրաինայի, դա մի քիչ այլ է։ Ուկրաինան ակնհայտ ձգտում է դեպի Եվրամիություն, եւ Ուկրաինայի արտաքին քաղաքականության կողմնորոշումները լրիվ ուրիշ են։ Եթե Հայաստանը փորձի նման դրսեւորումներով հանդես գալ, ապա Հայաստանը եւս կհայտնվի այդ հակասությունների կիզակետում։ Այսօր դա Հայաստանում արվում է շատ ավելի մեղմ, ավելի շատ փորձելով ազդել երիտասարդ սերնդի վրա, պատրաստել հնարավոր ապագա արտաքին քաղաքականության վեկտորի փոփոխությունը։ Բայց այսօր, համենայնդեպս, հռչակվում է, որ բան չեն փոխում։ Իմ գնահատականը հետեւյալն է, որ կոնկրետ Ղարաբաղի հարցի կարգավորման վերաբերյալ տարաձայնությունները չեն խորանալու, բայց լուծումը, որը ենթադրելու է միասնական լուրջ քայլեր, եւս դժվարանալու է, որովհետեւ մի հարց է միայն բանակցային գործընթացը, մյուս հարցն է, երբ որ գալիս ես ինչ-որ լուծման եւ պետք է, օրինակ, քննարկել, թե որ երկրներից են լինելու խաղաղապահ ուժերը, ինչ հարաբերակցությամբ։ Կարծում եմ, այստեղ էական դժվարություններ լինելու են։

Ալեքսանդր Մարկարով․ Որոշ չափով անդրադարձանք երկրների դիրքորոշմանը, երբ նշված է եղել, որ ժամանակին նրանք չեն ունեցել էական տարբերություններ մոտեցումների մեջ, բայց արդյո՞ք այս բոլոր երկրների մոտ, որոնք ներկայացված են համանախագահների տեսքով, կա իրոք ընդհանուր մոտեցումը, որովհետեւ կան տարբեր շահեր, որոնք տվյալ երկրներն ունեն մեր տարածաշրջանում։ Խոսքը չի գնում միայն Անդրկովկասի կամ Հարավային Կովկասի մասին, այլ նաեւ Մեծ Միջին Արեւելքի մասին է խոսքը։ Ելնելով այս տարբեր շահերից, որոնք առկա են այս երկրների մոտ այս ամբողջ տարածաշրջանում, արդյո՞ք նրանք միասնական են այն մոտեցումների մեջ, որոնք վերաբերում են Ղարաբաղյան խնդրի կարգավորմանը։ Թե՞ կան ոչ միայն նրբություններ, այլ նաեւ էական տարբերություններ մոտեցումներում։

Ռոբերտ Քոչարյան – Ակնհայտ է, որ շահերը տարբեր են, բայց ոնց որ տարածաշրջանում խաղաղություն պահպանելը բոլորի շահերից է բխում։ Սա միավորում է, եւ ես չեմ զգում եւ այն ժամանակ չեմ զգացել, երբեւիցէ չի եղել, որ նրանք սեղանի շուրջ սկսեն վիճել ինչ-որ հարցի շուրջ։ Համենայնդեպս, կիրառվում էր բանակցային այնպիսի տեխնոլոգիա, որ կոնֆլիկտի կողմերը չեն զգացել արտահայտված տարաձայնությունները բանակցությունների ժամանակ, եւ իմ տպավորությամբ, բոլորը ուզում էի, որ տարածաշրջանում նոր պատերազմ չբռնկվի։ Սա միավորում էր բոլորին, բայց միավորում էր մինչեւ այն պահը, երբ կոնկրետ կարգավորումը պետք է մեկնարկի։ Եվ քանի որ մենք երբեւէ չենք հասել այդ պահին, բացի երեւի թե Քի-Վեստի, երբ մի պահ բավականին մոտ էինք, այդ տարաձայնությունները չէին արտահայտվում։ Եվ դա խոսում է նաեւ համանախագահողների հմտության մասին, քանի որ հիմնականում փորձառու դիվանագետներ էին եւ ներկայացնում էին այնպիսի երկրներ, որոնք լուրջ դիվանագիտական դպրոց ունեն։ Ուղղակի տեխնիկապես ճիշտ էին վարում այդ ամբողջ գործընթացը։ Միգուցե ես հիշեցնեմ, որ այս ֆորմատը միշտ չի եղել։ Բանակցային գործընթացի առաջին ֆորմատը ղեկավարում էր իտալացի դիվանագետ, բայց նա հավաքում էր Մինսկի խումբը, որի նպատակն էր Մինսկի կոնֆերանսի նախապատրաստումը։ Ես առաջին ղարաբաղցին եմ եղել, որ Բորիս Առուշանյանի եւ Հրանտ Խաչատրյանի հետ մասնակցել եմ այդ բանակցություններին։ Դա եղել է 1992 թ․ հուլիսին։ Հիասթափությունս անսահման էր։ Շահումյանի կորստից հետո բավական ծանր վիճակում էի գտնվում, երբ մի շքեղ վիլլայում երկու թե երեք օր, եթե չեմ սխալվում, տասնմեկ երկրից հավաքված դիվանագետներ, մտավարժանքների մեջ էին։ Եվ մենք երեք օր քննարկում էինք, թե ով ենք մենք, ով է ադրբեջանական համայնքի ներկայացուցիչը։ Անհասկանալի իրավիճակ էր․ Ղարաբաղում պատերազմ էր, իսկ այստեղ՝ դիվանագիտական մի մեծ խմբի մտավարժանքներ։ Ակնհայտ էր, որ ֆորմատը չաշխատող ֆորմատ է։ Բավականին երկար ժամանակ տեւեց, մինչեւ բոլորը հասկացան, որ սա ուղղակի աշխատող ֆորմատ չէ։ Հետո որոշեցին, որ պետք է լինեն համանախագահողներ, որոնք կոնկրետ, շատ ավելի նպատակաուղղված բանակցություններ կկազմակերպեն՝ փորձելով կոնֆլիկտի կողմերի միջեւ եզրեր գտնել։ Սա մեր ունեցածի ամենավատը չի։ Ունեցել ենք շատ ավելի անհասկանալի, իրավիճակին չհամապատասխանող մի ֆորմատ, սարեր ու ձորեր իրավիճակ, եւ այն բանակցային ֆորմատը, որով այդ իրավիճակը պետք է կարգավորվի։

Ռուբեն Մարգարյան․ Խոսեցիք ֆորմատից։ 30 տարի տեւում է այս հակամարտությունը, եւ բնական է, երիտասարդ սերնդի մասին էլ խոսեցիք, նրանց համար դժվար է կողմնորոշվել, որովհետեւ ինտերնետի այս դարում, ով ավելի բարձր գոռաց, առաջինն է տեղ հասնում։ Դուք շատ լավ գիտեք, որ այս շրջանում, երբ բացակայում էիք ակտիվ քաղաքականությունից, ինչ առասպելներ են ստեղծվել՝ Ձեզ հետ կապված։ Ես ուզում եմ անդրադառնալ մի խնդրի, որը շատ տարածված մի թեզ է, Դուք էլ շատ լավ տեղյակ եք, այն մասին, որ Դուք, Հայաստանում գալով իշխանության, Ղարաբաղը հանել եք բանակցություններից։ Նույնիսկ վերջերս ինձ հետ պատահել է, որ մի ազդեցիկ քաղաքական գործիչ ասել է․ «Դե հա, Ռոբերտ Քոչարյանը շատ արժանիքներ ունի, բայց սխալներ էլ ունի․ նրա պատճառով Ղարաբաղը դուրս մնաց բանակցություններից»։ Ես փորձեցի ասել, որ դա այդքան էլ այդպես չէ, բայց ինքը չհամոզվեց։ Այսինքն, շատերի մոտ այդ նստվածքը կա։ Կբացահատե՞ք, ինչ պրոցես էր դա, որովհետեւ մինչեւ հիմա էլ դա կա։ Հիշեցնեմ, որ Հայաստանի նոր իշխանությունները առաջին բանը, որ ասեցին Ղարաբաղի հարցում, դա էր։ Այսօրվա վարչապետն ասում էր, թե ինչպես է ինքը համոզելու միջնորդներին, որ Ղարաբաղը նստի բանակցային սեղանի շուրջ։ Շատ պարզ ասելու էր, թե Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանը Ղարաբաղից էին եւ կարող էին ներկայացնել Ղարաբաղը, իսկ ես չեմ կարող, դրա համար շատ բնական է, որ Ղարաբաղի ներկայացուցիչները կգան ու կնստեն բանակցությունների սեղանին։ Չգիտես ինչու, դա չանցավ, այդ տրամաբանությունը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Շատ պարզունակ է այդ տրամաբանությունը։

- Դե, բնական է։ Հիմա ուզում եմ, որ Դուք մի փոքր բացեք՝ ո՞նց եղավ, ի՞նչ եղավ։

Ռոբերտ Քոչարյան  - Խնդրի բարդությունը նման չափից դուրս պարզունակ բացատրություն չի ընդունում։ Հիշեցնեմ ընդհանրապես բանակցային գործընթացի ֆորմատների մասին։ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումներն սկսել են 1991 թվականից։ Դա մի ֆորմատ էր, որը շարունակվել է բոլոր նախագահների ժամանակ, եւ տարօրինակ կլիներ, եթե համանախագահողները չփորձեին միջազգային հարթակներն օգտագործել նման հանդիպումների համար։ Եթե կա որեւէ բազմակողմ հանդիպում, եւ նախագահներն այնտեղ են, շատ բնական է, որ համանախագահները պետք է փորձեն հակամարտող կողմերին նստեցնել մեկ սեղանի շուրջ։ Հետեւաբար, իմ հանդիպումները Ալիեւի հետ նորություն չէին։ Մինչեւ ինձ Ալիեւի հետ հանդիպում էր առաջին նախագահը՝ 1991 թ-ից, եւ ինձանից հետո այդ հանդիպումները Ալիեւ-որդու հետ շարունակել է արդեն երրորդ նախագահը։ Ե՞րբ Ղարաբաղը դուրս մնաց։ Լիսաբոնի գագաթաժողովից հետո։

- 1996 թվականից։

Ռոբերտ Քոչարյան – Այո։ Ըստ էության, 1997 թվականի ընթացքում ես չեմ հիշում որեւէ հանդիպում՝ Ղարաբաղի մասնակցությամբ, եւ այդ ֆորմատը ուղղակի դուրս մնաց բանակցային գործընթացից։ Ոչ թե ես փոխարինեցի մեկին։ Ես շարունակել եմ այն հանդիպումները, որոնք մինչեւ ինձ ունեցել է առաջին նախագահը, եւ ինձանից հետո՝ երրորդ նախագահը։ Առանձին բանակցային գործընթաց շատ ակտիվ սկսվել էր 1995 թվականին, նախագահների խորհրդականներ Ժիրայր Լիպարիտյանի եւ Վաֆա Գուլուզադեի միջեւ։ 1995-1996 թթ․ -ին հանդիպել են, եթե չեմ սխալվում, 11 անգամ։ Եվ այն ժամանակ բոլոր հանդիպումներից հետո հանդիպումների մասին Արկադի Ղուկասյանին Ժիրայր Լիպարիտյանն էր պատմում, կամ, եթե ես Երեւանում էի, ինձ հետ էր հանդիպում եւ պատմում՝ թե ինչ են բանակցել։ Այսինքն, կար առանձին ֆորմատ, եւ իրենք ընդունում էին, նաեւ Ժիրայր Լիպարիտյանն էր իր հարցազրույցներում մի քանի անգամ նշել, որ տեսնում են, որ գործընթացը փակուղու մեջ է, եւ մտածել են այդպիսի առանձին ֆորմատով միգուցե որոշակի լուծումներ գտնեն։ Ավարտվեց այդ գործընթացը լիսաբոնյան որոշումներով, որտեղ Հայաստանը ուղղակի մնաց մենակ։ Իմ տպավորությամբ, հայկական կողմից բանակցողները չէին հավատում, որ Ղարաբաղը կարող է ընդհանրապես ճանաչվել՝ որպես անկախ պետություն։ Ես քանի անգամ քննարկել եմ այդ հարցը Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ։ Շատ բարձր ինտելեկտի տեր մարդ է, անկասկած, բայց ես տեսնում էի, որ այդ մարդը չի հավատում, որ մենք կարող ենք հասնել մեր հռչակած նպատակներին։ Ուղղակի չէր հավատում։ Այսպես է ըստ էության վերացել ֆորմատը։

Հիմա ընդհանրապես ի՞նչ ֆորմատներ ունենք բանակցային գործընթացում։ Առաջինը․ Մինսկի խմբի աշխատանքն է՝ այցելություններ տարածաշրջան եւ հանդիպումներ Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ Ղարաբաղի նախագահների հետ։ Իմ ժամանակ գրեթե պարտադիր էր Ղարաբաղ գնալը եւ Ղարաբաղում՝ հենց նախագահի նստավայրում, հանդիպում էին նախագահի հետ։ Հիմա մի քիչ ավելի քիչ են գնում, բայց կարող է նաեւ Ղարաբաղի նախագահը գալ եւ հանդիպում ունենալ այստեղ։ Երկրորդ ֆորմատը դա Հայաստանի եւ Ադրբեջանի նախագահների հանդիպումներն են, որոնք եղել են 1991 թվականից եւ շարունակվում են մինչեւ այսօր, ուղղակի հիմա Հայաստանին ներկայացնում է վարչապետը։ Եվ երրորդ ֆորմատը մոնիտորինգի խմբի գործունեությունն է, որը եւս ակտիվ աշխատում է եւ՛ Հայաստանի, եւ՛ Ադրբեջանի, եւ՛ Ղարաբաղի իշխանությունների հետ։ Ըստ էության երեք ֆորմատից Ղարաբաղը չկա մեկում, եւ ասել որ Ղարաբաղն ընդհանրապես չկա բանակցային գործընթացում, ուղղակի սխալ է։ Պե՞տք է Ղարաբաղը վերադարձնել բանակցային սեղանին։ Այո՛, պետք է։ Կհամաձայնվի՞ Ադրբեջանը՞։ Չեմ կարծում, որ կհամաձայնվի։ Բայց, այո, ձգտելը միշտ պետք է։ Եվ երբեք պետք չէ Ադրբեջանին որեւէ առիթ տալ, որեւէ լուրջ փաստարկ տալ՝ Ղարաբաղի մասնակցության հարցում մերժումը հիմնավորելու համար։ Մեկ էլ որ դու ասում ես․ «Ղարաբաղը Հայաստան է եւ վերջ»։ Այդ հայտարարությունից մեկ շաբաթ առաջ ասում ես, որ Ղարաբաղը պետք է վերադառնա բանակցային սեղանին։ Հարց է առաջանում՝ հանուն ինչի՞ ես դու Ադրբեջանին էական հնարավորություն տալիս ասել, որ նրանք վերջապես իրենք են հաստատում, որ դա նույն միավորն է, եւ ինչու պետք է նույն միավորի շրջանակում այս սեղանի շուրջ բանակցենք երկու հոգու հետ։ Գիտե՞ք, այս իշխանությունը ոչ միայն չգիտի, ինչ անել, այլ նաեւ չգիտի՝ ինչ չի կարելի անել, եւ սա մեծ պրոբլեմ է։ Դուք ինչ էլ սարք գնեք խանութից, առաջին հերթին վրան գրված կլինի, թե ինչ չի կարելի անել այդ սարքի հետ։ Դեղորայքը երբ որ գնում եք, դրա ինստրուկցիա մեջ գրված է լինելու, որ պարագայում չի կարելի այն խմել, ինչի է հասցվելու վնասը։ Եվ Ղարաբաղի հարցում առաջին հերթին պետք է հասկանալ՝ ինչ չի կարելի անել, այդ տաբուները այս հարցում ուղղակի պետք է լինեն, ինչից հետո ժամանակ է պահանջվում խորանալ, հասկանալ, մշակել մի ծրագիր, թե ինչ պետք է անել։ Այսօր չգիտեն՝ ինչ չի կարելի անել։ Հիմա սա է։ Ըստ էության, Ղարաբաղը բանակցային գործընթացից դուրս չի եկել։ Ես 1998 թվականից եմ նախագահ, եւ Ղարաբաղը այն ֆորմատով չի եղել, այն ֆորմատը առանց Ղարաբաղի չի վերականգնվել, որովհետեւ եթե այն ֆորմատը վերականգնվի, ապա, պարզ է, որ Ղարաբաղը եւս լինելու է այն ֆորմատի մեջ։

Ռուբեն Մարգարյան․ Պարզ է։ Էլի Ձեր խոսքի հետ կապված։ Դուք էլ նշեցիք, որ այսօրվա իշխանությունների մեղադրանքներից մեկը կապված է Ղարաբաղի սուվերենության հարցի հետ։ Դուք բերեցիք օրինակը՝ «Ղարաբաղը Հայաստան է եւ վերջ», եւ շատ է խոսվում այն մասին, որ Ղարաբաղի այսօրվա նախագահը փաստորեն, մեղմ ասած, այդքան ազատ չէ իր դիրքորոշումներում։ Ես կուզենայի, որ անդրադառնայիք, թե Ձեր ժամանակ ո՞նց էր, որովհետեւ օրերս հեռուստաալիքներից մեկով Գառնիկ Իսագուլյանն ասում էր, որ Դուք նույնիսկ հակասություններ եք ունեցել Արկադի Ղուկասյանի հետ, ամիսներ են եղել, որ նույնիսկ չեք խոսել հետը, այդքան սուվերեն է եղել այդ տարիներին Ղարաբաղի իշխանությունը։ Որպես օրինակ էր բերում, որ Արթուր Մկրտչյանը հակասություններ ուներ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հետ, Դուք ունեիք Ձեր հակասությունները։ Արդյո՞ք դա այդպես է, թե՞ մի քիչ չափազանցված է մոտեցումը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Նույնացնել Ղարաբաղը Հայաստանի հետ՝ դա այն կարմիր գիծն է, որը չի կարելի հատել։ Այն ինստրուկցիան է, որտեղ պետք է կարմիր գույնով գրած լինի՝ մի՛ արա։ Որովհետեւ առաջինը՝ նույնը չէ։ Ղարաբաղում իմ նախագահության ժամանակ մենք Հայաստանի հետ միշտ եղել ենք գործընկեր, ունեցել ենք լուրջ հակասություններ, երբեք այդ հակասությունները հանրային քննարկման թեմա չենք դարձրել։ Բայց եղել են՝ Քելբաջարի վերադարձի շուրջ, Աղդամի եւ մյուս շրջանների ազատագրման հարցերի շուրջ։ Այո, եղել են լուրջ հակասություններ, բայց մենք մեր գործը արել ենք եւ հետո նստել բանակցային սեղանի շուրջ, փորձել եզրեր գտնել, բարիշել, չթշնամանալ, բայց մեր հեռահար նպատակները չենք զիջել միայն նրա համար, որ մեր հարաբերությունները լավ լինեն։ Չենք հրաժարվել։ Եվ, ի պատիվ այն ժամանակվա իշխանություններին, կարող եմ ասել, որ նրանք էլ այդ հարաբերությունների լարվածությունը չէին վերածում ինքնանպատակի Ղարաբաղին ինչ-որ տեղ ճնշել, փողից զրկել, ֆինանսովորումը կանգնեցնել, սպառազինություն չուղարկել։ Այդպիսի բան չի եղել։ Հիմա վտանգը դրա մեջ է։ Մենք եղել ենք գործընկեր։ Հիմա Ղարաբաղը դարձրել են ենթակա։ Ես սրա մեջ շատ մեծ վտանգ եմ տեսնում։ Առաջինը, մենք բանակցային գործընթացում տարբեր մոտեցումներ լյուֆտն ենք կորցնում, որովհետեւ եղել են ժամանակներ, երբ ուղղակի Տեր-Պետրոսյանը ասում էր՝ հիմա ղարաբաղցիք ինձ չեն լսում, ի՞նչ անեմ, գնացեք համոզեք։ Եվ դա թատրոն չէր, դա բնական իրավիճակ էր, բան չէր կարող ասել։ Դու ում ուզում, Ղարաբաղում գործից ազատել ես տալիս, ում ուզում ես՝ նշանակել ես տալիս։ Չես կարող ասել, որ ղարաբաղցիք չեն ընդունում այս կամ այն մոտեցումը։ Հիմա գործընկերոջ կարգավիճակից ենթակայի կարգավիճակի բերելը ծանրագույն վնաս է հասցնում ամբողջ գործըթացին եւ, ի դեպ, Ղարաբաղի անվտանգությանը։ Ես մի քիչ ընդհանրացնում եմ, բայց նաեւ չեմ մոռանում կոնկրետ հարցը։ Այո, հակասություններ եղել են։ Չի եղել, որ Արկադի Ղուկասյանի հետ ամիսներով չշփվեմ, բայց Արկադի Ղուկասյանը համառորեն պաշտպանում էր, եւ Ղարաբաղն, ընդհանրապես, շատ ավելի ռադիկալ պետք է լինի բանակցային գործընթացում, քան Հայաստանը։ Բաներ կար, որ ինձ դուր չէր գալիս, բայց սրտի խորքում, համոզված եմ, որ ճիշտ է անում, եւ ուրախ էի, որ ճիշտ է անում։ Էդ պահին կարող է մի քիչ դուրդ չգա, բայց հաջորդ օրը ասում ես՝ ճիշտ է անում։ Նույնացումը ամենից վտանգավոր բանն է։

Երվանդ Բոզոյան․ Պարոն նախագահ, դուք նշեցիք հակասությունների մասին եւ հիշատակեցիք լիսաբոնյան գագաթաժողովի որոշումները, որից բխեցին նաեւ այդ փուլային տարբերակի առաջարկը։ Ինչպե՞ս Ձեզ հաջողվեց այս իրավիճակը փոխել։ Լիսաբոնում պարզ դարձավ, որ ամբողջ աշխարհը Ղարաբաղը ճանաչում է Ադրբեջանի մաս եւ ինքը պատրաստ չէ տեսնել Ղարաբաղի ինքնորոշումը Ադրբեջանի կազմից դուրս։ Զուտ տեխնոլոգիական իմաստով՝ ի՞նչ քայլերի դիմեցիք, որ փոխվեց իրավիճակը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Մեկ քայլով չէր, մեկ քայլի կոմբինացիա չէր։

- Այո, պարզ է։ Առաջին քայլը ո՞րն էր։

Ռոբերտ Քոչարյան – Երկու, երեք, չորսը չէ, հաստատ։ Մի քանի գործոն միասին աշխատեցին։ Առաջինը․ ընդհանրապես ինչի՞ շուրջ էր Հայաստանում կոնֆլիկտը։ Կարո՞ղ է Հայաստանը զարգանալ՝ առանց Ղարաբաղի հարցի կարգավորման, թե՞ ոչ։ Առաջին նախագահի հետ հրապարակային բանավեճը հենց դրա շուրջ էր։ Որովհետեւ համոզմունք կար, որ Հայաստանը չի կարող զարգանալ, «Սերգո ջան, լավ չես ապրելու, քանի կա Ղարաբաղի հարցը»։ Հիշո՞ւմ եք այս հայտնի հայտարարությունը։ Հիմա մենք պետք է ապացուեինք, որ այդպես չէ։ Եթե դու մտածում ես, որ Հայաստանը չի կարող զարգանալ, ուրեմն քո համար Ղարաբաղը բեռ է, որից պետք է օր առաջ ազատվել։ Հնարավոր է լավ տարբերակով, հայանպաստ տարբերակով, բայց, այնուամենայնիվ, ընկալումը, որ սա բեռ է, կար։ Մեր խնդիրը եղել է ապացուցել, որ դա այդպես չէ։ Որ դա բեռ չէ, դա հնարավորություն է։ Ղարաբաղի մարտունակությունը, ընդհանրապես,   անվտագության հարցերում քո մոտեցումը, Հայաստան-Ղարաբաղ հարաբերություններում ասիմետրիկ կոնֆեդերատիվ ինչ-որ բան կառուցելը լրացուցիչ ուժ է հաղորդում, եւ բանակցային գործընթացում դիտորդները սկսում են հասկանալ, որ դու բեռից ազատվելու հոգեբանությամբ չես առաջ շարժվում։ Եվ վերագնահատվեց ամեն ինչ։ Եթե մենք տնտեսական հաջողություններ չունենայինք, նաեւ այս մոտեցումը չէր փոխվի։ Բանակցային գործընթացում վճռականությունը, տնտեսական հաջողությունները, նաեւ բանակի ակնհայտ ուժեղացումը, Ռուսաստանի հետ հարաբերությունների, հատկապես ռազմատեխնիկական ոլորտում ավելի բարձր աստիճանի հասցնելը․ այս բոլոր կոմպոնենտները բերեցին նրան, որ միջնորդները սկսել են հասկանալ, որ Ղարաբաղից արագ ազատվելու մոտիվացիա չկա։ Հակառակը, կա Ղարաբաղը շատ եւ շատ երկար պահելու, ուժեղացնելու մոտիվացիա, եւ, ի վերջո, ապագայում Հայաստանի հետ միավորելու մոտիվացիա կա։ Նման պարագայում իհարկե մոտեցումները փոխվում են, որովհետեւ միջնորդը ուզում է հաջողության հասնել, բայց հաջողության հասնել հնարավոր տարբերակների մեջ։ 1999-2000-2001 թվականներին նրանց համար հաջողության հասնելու այլ տարբերակ արդեն գոյություն չուներ։

Երվանդ Բոզոյան․ Որտե՞ղ առաջացավ այդ բեկումը, որ նրանք զգացին, որ այլ տարբերակ չկա։

Ռոբերտ Քոչարյան – Դա մի օրում չի առաջացել։ Բանակցային գործընթացում մենք դա 1-2-3 տարվա մեջ զգացել ենք։ Ես, օրինակ, զգացել եմ․ ինչքան մեր մոտ վիճակը ամրանում էր, այնքան ավելի հարգանքով էին սկսում վերաբերվել եւ ընդունել քո դիրքորոշումը։ Հետո կյանքում էլ է այդպես․ եթե մարդիկ ինչ-որ հարցի շուրջ բանակցում են, էական նշանակություն ունի այդ մարդու կշիռը։ Մարդն իրենից ի՞նչ է ներկայացնում։ Սենց ծնկի վրա չոքած վիճակո՞ւմ է, թե՞ ամուր ոտքերի վրա կանգնած եւ պայքարելու պատրաստ է։

Ալեքսանդր Մարկարով․ Որոշ չափով դեղատոմսը նշեցիք, թե ինչպես ուժեղացնել մեր բանակցային դիրքորոշումը, նշելով մի քանի կետեր՝ բանակը, տնտեսությունը, բայց հայկական կողմերը եւ Ադրբեջանը ի սկզբանե հանդես եկան երկու հակադիր դիրքերից՝ ամբողջականությունը եւ ինքնորոշումը։ Դուք նշեցիք Քի-Վեստը։ Ի՞նչ է տեղի ունենում Քի-Վեստում, որը տեղի չի ունենում հետագայում, եւ արդյո՞ք մենք մոտ ենք եղել ենթադրենք Կազանում այն նույն կետին, որը եղել է Քի-Վեստում, եւ արդյո՞ք հետագայում բանակցային գործընթացում կար ինչ-որ մի կետ, որը մոտ է եղել դրան, որ կարող էր բերել բանակցային գործընթացի իրական առաջխաղացմանը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Այդ աստիճան մոտ երբեք չենք եղել։ Քի-Վեստում Հեյդար Ալիեւը վերջին պահին հրաժարվեց ստորագրել պատրաստ պայմանագիրը, եւ հրաժարվելու մասին հայտարարեց հենց այնտեղ, երբ որ Քոլին Փաուելը բացեց այդ հանդիպումը։ Նրանց համար անակնկալ էր։ Ես նայում էի ամերիկացիների դեմքերին։ Պատասխանատուն Քերի Քավանոն էր, քրտնած էր։ Ես գրքում նկարագրել եմ այդ դրվագները։ Անակնկալի են եկել բոլորը։ Բայց այն ժամանակ մոտ մեկ շաբաթ ես տեսնում էի, որ Հեյդար Ալիեւը գալու է եւ հրաժարվի։ Ես երկու անգամ դեսպանին հրավիրել եմ եւ ասել, որ այն քննարկումները, որոնք կազմակերպվել էին Ադրբեջանի խորհրդարանում, ուղղակի հուշում էին, որ հող է նախապատրաստվում հրաժարվելու համար։ Չլսեցին․ հիմա ստացան էն, ինչ որ ստացան։ Այդ կարգի մոտիկ հարցի կարգավորմանը երբեք չենք եղել մինչ այդ եւ դրանից հետո։        

Երվանդ Բոզոյան․ Իսկ ի՞նչ էր իրենից ներկայացնում այդ փաստաթուղթը, որից Հեյդար Ալիեւը հրաժարվեց։

Ռոբերտ Քոչարյան –  Որքան հիշում եմ, Վարդան Օսկանյանը նույնիսկ հրապարակել էր իր գրքում այդ փաստաթուղթը։ Դա, ըստ էության, Ադրբեջանի կողմից Ղարաբաղից հրաժարվելն էր։ Ղարաբաղը միանում էր Հայաստանին։ Մեր զիջումն այն էր լինելու, որ մենք համաձայնվում ենք Մեղրու շրջանում սուվերեն ճանապարհի իրավունք տալ։ Նույնիսկ այն ժամանակ այդ ճանապարհի մոդելավորումը ցույց տվեցին։ Դա հիմնականում լինելու էր թունել-էստակադաների տեսքով։ Մոտավորապես նման բան կա Բալկաններում․ այն ճանապարհը, որը կապում է Դուբրովնիկը Խորվաթիայի մյուս մասի հետ։ Դուբրովնիկը անկլավ է Բոսնիա-Հերցեգովինայի տարածքում, եւ մոտավորապես նման կարգավորում կա այնտեղ։

Երվանդ Բոզոյան․ Պարոն նախագահ, կարո՞ղ ենք ասել, որ դա Ղարաբաղը ճանապարհի դիմաց գործարքի նման բան էր, որովհետեւ հասարակության մեջ տարբեր միֆեր են շրջանառվում՝ Մեղրիի շրջան եւ այլն։ Կուզենայի մանրամասնեք, որպեսզի հասարակությանը պարզ լինի, ինչի՞ շուրջ էր այդ գործարքը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Այո, Ղարաբաղը միանում էր Հայաստանին։ Հետաքրքիրը գիտե՞ք ինչն էր։ Ղարաբաղի անկախությունը նրանց համար ավելի դժվար էր ընկալվում, քան Հայաստանին միանալը։ Գուցե տարօրինակ հնչի, բայց այն ժամանակ, իմ տպավորությունը սա էր։ Այո, նրանք իհարկե ուզում էին տարածքների փոփոխություն, եւ Ալիեւը հայտնել էր այդպիսի ցանկություն։ Սրա մասին ես նույնպես գրքում գրել եմ, բայց մենք բանակցել ենք միայն սուվերեն ճանապարհի մասին, եւ այդ ճանապարհի իրավունքն էր այն ենթադրյալ պայմանագրի նախագծում, որը կարող էր ստորագրվել Քի-Վեստում։ Եվ դրա դիմաց բացվում էին նաեւ բոլոր ճանապարհները, կոմունիկացիաները։ Այդ դեպքում պետք է բացվեր նաեւ ճանապարհը Ադրբեջանից Նախիջեւան։ Ուղղակի տվյալ դեպքում սուվերեն իրավունքը ենթադրում է, որ դու չես որոշում, ինքը կարող է օգտվել այդ ճանապարհից, թե ոչ։ Միեւնույն է, այդ ճանապարհները պետք է բացվեին, այդ միջանցքից նրանք կօգտվեին, ուղղակի այդ օգտվելու երաշխիքների հարցն էր։

Երվանդ Բոզոյան․ Իսկ ի՞նչ մոտիվացիայով էր Ադրբեջանն սկզբից պատրաստ, իսկ վերջին պահին հրաժարվել։

Ռոբերտ Քոչարյան – Հրաժարվելը հասկանում եմ, թե ինչու է եղել։ Նաեւ ճաշի ժամանակ Հեյդար Ալիեւը բացատրեց ինձ։ Մենք իրար մոտ էինք նստած, ինքը բացատրեց, որ չէր սպասում Ադրբեջանում այդպիսի արձագանքի։ Այդ ժամանակ, եթե չեմ սխալվում, հրաժարական տվեց Վաֆա Գուլուզադեն, Տոֆիկ Զիլֆուգարովը՝ իր աշխատակազմից։ Մի շարք հրաժարականներ եղան։ Ինքը ասաց հետեւյալը․ «Ես կարծում էի, որ իմ հեղինակությունը թույլ կտա այս բարդ որոշումը կայացնել եւ կյանքի կոչել»։ Ու ասաց, որ «ես ոնց որ թերագնահատել եմ այս հարցի զգայունությունը ժողովրդի համար եւ գերագնահատել իմ ազդեցության աստիճանը»։ Նա շատ ազնիվ խոստովանեց։

Ռուբեն Մարգարյան․ Պարոն նախագահ, ուզում եմ շարունակել այդ թեման, որովհետեւ Քի-Վեստի պատմությունն առանձին վերցրած շատ հետաքրքիր է։ Մի օրինակ բերեմ, որ խնդրի ցավոտ կողմերը լավ հասկանանք։ Մի շատ ազդեցիկ ռադիո կա Հայատանում, որն ուսումնասիրում է Ձեր նախագահության 10 տարիները եւ Քի-Վեստի մասին առանձին հոլովակ կա, եւ մոտավորապես այսպիսի միտք կա, որ այն ժամանակվա Կոմունիստների ղեկավարը Սերգեյ Բադալյանը քանի որ դեմ էր Մեղրին հանձնելու, դրա մասին հրապարակավ ասել է հարցազրույցում, եւ դրանից երկու օր անց Մոսկվայում սրտի կաթված ունեցավ եւ մահացավ։ Պարզ է, ինչ ենթատեքստ կա այդ ամենի մեջ։ Ցավալի է, բայց դա կա, դա գրված է, եւ այսօր դա բոլորը կարող են կարդալ։ Դուք այդ ժամանակ Հեյդար Ալիեւի հետ շատ հանդիպումներ եք ունեցել, 10-ից ավելի, հաշվում էին Ձեր հանդիպումները։ Վերջերս էլ ինչ-որ մի տեղ գրած էր, որ մի հատ էլ 94-ին Մոսկվայում ոչ հրապարակային հանդիպում է եղել։

Ռոբերտ Քոչարյան – Գրքումս գրած է․ 1993 թվականին, Մոսկվայում, Տոլստոյի առանձնատանը։

Ռուբեն Մարգարյան․ Եթե հնարավոր է, մի քիչ բացեք, թե այդ հանդիպման ժամանակ ինչ խոսակցություն էր գնում, ու նաեւ այն տեսանկյունից, որ Դուք ասում եք, հրաժարականներ են եղել, Ալիեւը ասել ա, որ գերագնահատել է իր ուժերը։ Կա նաեւ հետեւյալ վարկածը, որ քանի որ այդ ժամանակ ինքը արդեն գիտակցում էր, թե ինչքան է իրեն մնացել եւ ուզում էր իշխանությունը փոխանցել որդուն, իր կողմից մի փոքր բլեֆի պահ կա, որ նա ուզում էր ցույց տալ կոնստրուկտիվ լինելը, որ բոլորը աչք փակեն նրա վրա, որ իշխանությունը փոխանցվելու է որդուն, որը շարունակելու է նույն կոնստրուկտիվ դիրքորոշումը։

Ռոբերտ Քոչարյան – Չեմ կարծում։ Դա ենթադրությունների վրա հիմնված տեսակետ է։ 2001 թիվն էր, այն ժամանակ առողջական որեւէ խնդիր նա չուներ, միտքը պարզ էր։ Անիմաստ եմ համարում մեկնաբանել ինչ-որ բամբասանքների մակարդակով լուրերը։ Մեկ-մեկ բաներ են գրում, որ մեղսունակության հարց է առաջացնում՝ գրողի կերպարի նկատմամբ, դրա համար եկեք փաստերից խոսենք, այլ ոչ թե փորձենք այս սեղանի շուրջ բամբասանքներ մեկնաբանել։

Երվանդ Բոզոյան․ Պարոն նախագահ, կա տեսակետ, որ Քի-Վեստից հետո ամերիկացիները առաջին անգամ հասկացան, որ Ադրբեջանի խնդիրը Ղարաբաղը գրավելն էր առանց ժողովրդի, այլ ոչ թե հակառակը, եւ փորձեցին արդեն դեյթոնյան մոդելներ առաջարկել Ձեզ, եւ այդտեղից առաջացավ ընդհանուր պետության գաղափարը։ Ի՞նչ կասեք դրա մասին։ 

Ռոբերտ Քոչարյան – Ընդհանուր պետության գաղափարն առաջացել է մինչեւ այդ, եւ ամենից հետաքրքիրն այն է, որ առաջացել է ոչ թե ամերիկացիների, այլ ռուսական կողմի մոտ։ Առաջարկը հնչեցրել է Եվգենի Պրիմակովը։ Եթե չեմ սխալվում, եղել է 1998 թիվը, ամռան սկիզբ։ Ինքը դեյթոնյան մոդելի պես էր։ Որպեսզի հասկանալի լինի, ասեմ․ Բոսնիա-Հերցեգովինայի պետության ստեղծման հիմքում ընկած է այդ Դեյթոնի համաձայնագիրը, որը համաձայնեցվել է Դեյթոնում (ԱՄՆ) 1994 թ․, եւ ստորագրվել Փարիզում 1995թ․-ին։ Այդ պայմանագիրը կյանքի կոչելու համար ռմբակոծվել է սերբական կողմը, մտցվել է 60 հազարանոց զորքը, որից 30 հազարը եղել են ամերիկացիներ։ Մաքուր ամերիկյան պրոյեկտ էր Բալկաններում։ Այսպիսի ուժ է կիրառվել այդ համաձայնագիրը իրականացնելու համար։ Իմաստը հետեւյալի մեջ է․ երկու անկախ միավոր ստեղծում են ընդհանուր պետություն։

Երվանդ Բոզոյան․ Կոնֆեդերացիա։

Ռոբերտ Քոչարյան –  Ըստ էության կոնֆեդերացիա է, բայց մի պահ պատկերացրեք, որ նշանակված է ներկայացուցիչ, որն ունի ՄԱԿ-ի մանդատ եւ բարձրագույն իշխանությունն է, կարող է դատարանների որոշումը բեկանել։ Եվ մինչ օրս այդ պաշտոնյան կա։ Այսօր այդ պաշտոնում ավստրիացի է։ Այդ հզոր ուժը կիրառված է, որ այդ երկրում խաղաղություն հաստատվի մի մոդելով, որի երաշխավորներից մեկն այն ժամանակ նաեւ Ռուսաստանն էր, Ֆրանսիա, Մեծ Բրիտանիա, Միացյալ Նահանգներ։ բայց դա եղել է այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանը շատ թույլ էր։ Սա է այդ մոդելը։ Ստեղծված են երկու ինքնուրույն պետություն եւ մի ձեւական մարմին, որը ցույց է տալիս, իբր այդ երկրի տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանված է։ Այդ մոդելը Ռուսաստանը փորձել է կիրառել առանց այդ գերագույն ներկայացուցչի, առաջարկելով վրացիներին՝ վրաց-աբխազական, եւ վրաց-հարավօսական հակամարտությունը կարգավորելու համար։ Վրացիները կատեգորիկ մերժեցին եւ դրանից հետո Պրիմակովն այդ տարբերակն առաջարկեց մեզ։ Գիտեմ նաեւ սրա շուրջ բամբասանքները, թե Հայաստանը համաձայնվել է եւ այլն։ Այն ժամանակ ես խորը ուսումնասիրել եմ Դեյթոնի համաձայնագիրը եւ պատասխանել եմ Պրիմակովին՝ ոչ այո, ոչ էլ ոչ։ Ես համոզված էի, որ Ադրբեջանն ընդհանրապես չի քննարկելու այս հարցը, որովհետեւ դուք ասում եք, որ 7 մլն Ադրբեջանը պետք է համաձայնի 150 հազար հայկական բնակչություն ունեցող Ղարաբաղի հետ ստեղծել միասնական պետություն։ Ամեն մեկն իր համար ու Ղարաբաղը 150 հազարով այլ պետության 50 տոկոսանոց բաժնետեր է դառնում։ Եվ ուժ կիրառելու որեւէ բանաձեւ չկա, կամավոր սկզբունքով Ադրբեջանը պետք է համաձայնվի՞։ Դա ոչ թե լավ կամ վատ է մեզ համար, ես ոչ այո եմ ասում, ոչ էլ՝ ոչ։ Կարելի է այդ հարցը քննարկել, եթե դուք Բաքու թռնելուց հետո ասեք, որ Ադրբեջանը պատրաստ է այս հարցն ընդհանրապես քննարկել։ Այսպիսի դիվանագիտական պատասխան է եղել։ Ինքը միանգամից մեկնեց Բաքու, վերադարձավ Մոսկվա, այնտեղից զանգեց․ ասաց, որ կատեգորիկ մերժեցին, եւ թեման փակվեց։ Նույնիսկ փաստաթուղթ չի եղել։ Եղել է գաղափար մի էջի վրա, ուղղակի նկարագրված։ Սա է ընդհանուր պետության ամբողջ թեման, որը մեկ-մեկ շահարկվում է այնպիսի ձեւավորումներով, որ ուղղակի զարմանում եմ եւ ասում․ լավ, էս մարդիկ սա որտեղի՞ց են վերցրել։
Շառունակությունը՝ https://golosarmenii.am/am/article/94776/hh-yerkrvord-nakhagah-rrvobyert-qvocharyani-handipvome-pvordzagyetnyeri-hyet

ՀՀ երկրորդ նախագահի գրասենյակ